Заан залуудай роман

Yvрийн туяа гэдэг тvvхэн роман анх vvсгэн бичихдээ, улсын сайн малчин Ширчин гэгчийн туулж єнгєрvvлсэн  явдлы нь сонинд бичихийн улмаас, сонины товч мэдээнээ цухас гаргасан зvйлд тэр зоригт євгєний насан туршийн сонин явдлыг яахин багтааж болох ажээ. Чингээд, сэтгэлэг адил Зєвлєлтийн хєхдєєс зоригжуулсанд урмас орж, vvрийн туяаг бичин гvйцэх vес, надад нэгэн санаа тєрсєн нь :

Манж дайчин улс, олноо єргєгдсєний Монгол улс, Монгол ард улс ын энэ гурван тєрийн нvvр vзсэн євгєдийн хорьдугаар зууны эхэн хагасыг бараг шувтартал vзэж єнгєрvvлсэн явдлы нь дvрслэн vзvvлсэн. Yvрийн туяанаас цаашлаж, тvvх юvгээн бvтээгч ард тvмнийхээ vе vеийн байдлаас нэг нэг роман бичиж, эртнээс Yvрийн туяа хvртэл vргэлжилсэн нэгэн цуврал роман бичиж vзвэл зvгээр юмсан гэж бодогдлоо. Зєвлєлтийн алдарт эрдэмтэн, академич, профессор багш нар минь , монгол хэл бичгийн шинжлэлд  насаа зориулан оролдох хvн , дан ганц монгол хэл бичгээр хязгаарлавал, учир дутагдалтай болно. Зорин эрхэлсэн хэл бичгийн шинжлэлд гvйцэд гvнзгий оролдох гэвэл , хэл бичигтэй салшгvй холбоотой бєгєєд харилцан шvтэн барилдсан шинжлэлийн зvйлийг  уйгагvй оролдож,  аман зохиолын зvй, угсаатны зvй, эртний судлал, тvvх зэрэг зvйлийг судлалцах хэрэгтэй. Чингэвээс, сая учир бvрдээд, хэл бичгийн судлалд  нэмэр оруулж болохын дээр , бас уг судалсан зvйлээс єєр тєрлийн юм бичихэд хэрэглэх зvйл бvрдэнэ гэж чин сэтгэлээс сурган соёсон нь , надад одоо л их тус болж, миний зохиолч сэтэртэй болсон нь ч мєн тvvнээс vндэслэсэн билээ. Чингээд, єдгєє vсэн буурал болж, насны наран хэлбийж буй vес, эрдэмтэн багш нарыг шvтэн олсон  хэлний шинжлэл, аман зохиол, угсаатны зvйн талаар гучин илvv жил  оролдон цуглуулсан зvйлээ бие баахан танагтай байгаа дээр боловсруулан, амжиж авдаг бол, дуусган бичихийг мэрийхийн хажуугаар , тэдгээр цуглуулсан зvйлээс уран зохиолын зvйлд  хэрэг болох юм єдий тєдий  гарахыг тэвчин vл тvвдэх тул, цуврал роман бичих гэсэн санаагаа амжихын хирээр оролдож vзье хэмээн, хєндий цээжинд ургасан vзэгдлээ цааснаа буулгахдаа мєхєс биеийн алжаахыг хатуужин бичиж, хэдэн эхт юм vvсгэснээс, эхнээс нь дэс дараагаар нухаж vзье  хэмээн , балар эртний чулуун зэвсгийн vеэс сэдэвлэсэн энэ Заан Залуудай  гэдгийг урьдаар дуусгахаар зорилоо. Чулуун зэвсгийн vеийн  манай дээдэс, єндєр євгєс, байгалийн тvмэн эрхшээлийн дунд чадал мєхєс, мэдлэггvйхэн, зэвсэг хэрэглэл нэн ядуу асан авч, харш зовлонгоос ангижирч, жаргалтай сайхан амьдрахын хvсэл мєрєєдєл байсан учир, орчин тойрны байгалийн аугаа хvчин vзэгдлийн vнэн учрыг  мэдэхгvй боловч, хєдєлмєрийн хvчээр мичнээс хvн болж, бидний олоогийн vед зvглэсэн анхны мєр гаргасан тэр vеийг лvрслэн vзvvлэхэд надад сонин санагдсан билээ. Эртний чулуун зэвсгийн vеийн хvний эдийн боловсролыг  эртний судлалч нар нээн vзvvлж, аман зохиол, угсаатны зvйч хvмvvс, олон угсаатны утга соёлын зvйлийг харшуулан гаргаж, дэлхийн олон улсын дунд бусдын адил шатны хєгжилд хvрч завдаагvй аймаг угсаатны соёл боловсролын зvйлийг судалсан нь , чулуун зэвсгийн vеийн хvний эдийн боловсрол, утга соёлын  хир хэмжээ тодорхой болсон  vvнд , тэдгээр зvйлийг баримжаалан , монгол аман зохиол, угсаатны зvйн сэдвээс бас хэрэглэж найруулан бичсэн vvнээ, зохиолчын хувьд надад санаа байвч, чадал хvрэлцээгvй зvйл байж болох юм. Тийм зvйлд уучлахыг єчмvv.
Балар эртний тvмэн харанхуйн vед бас буман мэдэхгvйн дунд  оршиж байсан балрын хvмvvс, тэр мєртєє мєн ч хатан зоригтой тэмтэрч тэмтэрсээр одоогийн хєгжлийн зvг чадан ядан, унан дусан зvтгэж явсны нь уран саналгын vvднээс дvрслэн vзvvлж, тэр балар эртний хvмvvсийн дунд Европ зvгийн  германы Неандерталын хєндийн балрын хvн, Дундад улсын  Бээжингийн хvн гэж хvн судлалтан эрдэмтэн мєн эртний судлалтан  эрдэмтэнд алдаршсан Ази, Европын хvний зэрэгцээгээр, мєн тэр хавилцаа vед нь  манай энэ тунгалаг урсгалт Туул голын хавьд ч бидний єндєр євгє, чулуун зэвсгээ барин , аж тєрж, амь зууж явсны баримтыг Зєвлєлтийн эртний судлалч эрдэмтэн олж,  Зайсан толгойн  зvvн урд хормойд нь хvртэл чулуун зэвсгийн  хvний орогнож байсан газар, чулуугаар vйлдвэрлэж байсан зэвсгий нь олсон тул, би германы Неандертал ч оролгvй, Бээжингийн балрын  хvний орогносон  газар чхvрч очилгvй, хаяанд маань тvмэн жилийн тэртээ оршиж байгсдын байдлаас дvрсэлж, vзье гэж зорин бодоод, сурах бичигтээ члуун зэвсгийн хvн гэж vздэг манай сургуулийн  багацуулд ч энэ зvйл сонин байж юуны магад гэж бодож бичсэн хэрэг.
Уншигч нєхєд, та бvхнээ ийнхvv зориулан бичсэн vvнийг юун гэж болгоосон сэтгэгдлээ надад харамгvй, шуудангийн 119 дvгээр хайрцагт бичиж, цаашдаа vvний хойд дахь цуврал болох vйлд минь тусална уу. Yvний тул, эл оршлын хэдэн vг бичин нуржлаа.
Улаанбаатар, харагчин туулай жилийн
хаврын тэргvvн сарын сайн єдрєє .
Таван аянчин салаар уруудсаар олон хоног саадгvй сайхан явж, илэх хоол элбэг, бие чилээгvй, санаа амар аялж, Yхvv, Гекvv хоёр мэдэгдэхvйц тэвээрч махаллаа. Гекvv инээж, Залуудайд Хумка хэлээрээ нэг юм хэлсэнээ чонос vг болгон єгvvлрvvн
- Хумка хvн Чонос vг мэдвэл, Хумкагаар бодоод Чоносоор хэлж болно. Чонос vг олон. Хумка vг олон vгvй. чонос vг Хумка vгэнд vгvй. Жад гэж Хумка vгэнд vгvй. Нум гэж хумка vгэнд vгvй. сvх гэж хумка vгэнд vгvй, сал гэж хумка vгэнд vгvй. Чєрхи гэж хумка vгэнд vгvй, хутга гэж хумка vгэнд vгvй, олон vг vгvй. Чонос хvн чоносоор бодоод хумкаар хэлбэл, олон чонос vг Хумка vгэнд байхгvй. Гекvv , Yхvv  vхнэ гэж уйтгарлан хэлэхэд, Залуудай сэтгэлий нь засах гэж,
- Гекvv - ийм тарган, махтай болсон. Yхvv бас ийм тарган болсон. Ойд ойн хvн олон бий . Хумка хvн олон болно. Гекvv бие сайн, Yхvv бие бас сайн гээд Гекvv чи тvрvvн юу гээд инээсэн бэ? гэхэд нь Гекvv
- Талын урт гартай, шар vстэй хvн, Хумка хvнийг барина, эндээс барина. Энд сайн байвал иднэ гээд Залуудайн ирvvнээс барьж vзvvлсэнд, Залуудай инээж,
- Гекvvгийн эрvv их зузаан болжээ гэхэд нь Шонхолой, Бух хоёр
- Гекvv нээрээ хэлж байна шvv.  Шар махчин хvн барьж идэхдээ  эрvvгий нь  тэмтрэн vзээд, эрvvний єєх зузааныг урдаар иддэг гэж vнэн шvv гэлээ. Чингэж явтал, єргєн голын эргийн хоёр талд хадан хясаа vзэгдэх болж, урсгал баахан ширvvдлээ. Бух євгєн салын урд vзvvрт очиж зогсоод, урлах замаа ажиглан харж,
- Одоо боргиотой газар ойртлоо. Би залуур барья. Та нар хатгуур мод бариад, миний залуурт тусалж, хатга гэсэн газар зэрэг хатгаарай гэж , хєєсрєн буй усны урсгалыг ажиглан, голын урсгал нь,  усан дунд энд тэнд цухуйж байгаа том ургаа чулуунд мєргєж хєєсрєн буйг сvрхий ажин чулууны завсраар салаа гаргах гэж байдаг чадлаа гарган оролдов. Чингээд нэгэн хэсэг ургаа чулууны завсраар салаа гаргатал голын єндєр эрэг дээр бороохой, жад, чулуу барьсан нилээд олон хvн салчныг  бургасны завсраар даган гарч ирсэн бололтой.
- Ээкvvр кvvр бисийс?
- Ийдvv комоннеэ ?
- Эргийн улс хашгиралдан, эрэг рvv зал гэж Бух євгєнд дохин дохин хашгиралдаад , vгий нь эс дагасанд чулуугаар чулуудаж гарав. Зарим нэг нь ахар жад шидэцгээн, Yхvv чулуунд цохиулж, ус уруу ойчтол, Шонхолой шvvрэн барьж, саравчин дотроо оруулж авав. Залуудай, Гекvv хоёр  хатгуур модоороо Бух євгєнд тусалж, Гекvv нь чулуунд хацраа хага цохиулан цус гоожуулж байтал, Бух євгєн бас нэг ахар жадаар хєлєє шархдуулж, Шонхолойг дуудтал , Шонхолой хавчаахай нумаа авч,  харваж нэг хvнийг унагаад, нэг хvний ахар жадаа шидэх гэтэл нь эгэмий нь онож ус руу бууж байсан нэг хvний гуя уруу харван унагаасанд эргийн улс гайхан сандрав. Тэр самбаанд Гекvv бас хавчаахай нумаа авч, нэг хvнийг оносондоо баярлаж,
- Хумка хумка гэж хашгирав. Саравчин дотроо Yхvv босож ирээд, бас дvvгvvрээ барьж, чулуу  хvнгэнvvлэн дvvгvvрдэж, хоёр гурван хvнийг шаравтал ойчтол чулуудаж, 
- Хумка хумка гэж Гекvvгийн уриаг хашгиран дvvгvvрдэв. Шонхолой Гекvv хоёр харвалдаж, Yхvv дvvгvvрдэн, Бух євгєн залуурдан, Залуудай хатгуураа хатгаж, салаа боргионы чулуун дундуур тээглvvлэхгvй гаргах гэж байдаг чадлаа гаргацгаав. Чингээд эргийнхэн салчны сум, дvvгvvрийн чулуунд  хэдэн хvнээ шархдуулаад, тvрvvнийх шиг хамаагvй ойртохоо байж, дvvгvvрийн чулуу хvргэхгvй газар зайлбаас, Шонхолой Геккvvгийн сум туссаар тул, арга буюу холдон зайлаад, єєрсдєє чулуудаж vзвэл чулуу нь хvрэхгvй, ахар жадаа шийдээд vзэхэд жад нь хvрэхгvй болсонд ихэд тэсэж, ядан хорсоцгоож, муухайгаар хашгиралдан зарим нь чоно шиг улин  тун их шуугилдан, сал дагаж  эргээр гvйлдэв. Чингэтэл Бух Залуудай хоёр салаа боргион дундаас гаргаж, тайван намуухан урсгалтай газар ороод, дайснаас баахан хєндийрєх гэж нєгєє талын эргийг дагасхийж салаа залав. Сал дагасан дайсан салалгvй хашгиралдан дагах тул Бух євгєн нєгєє эргийн зvг салаа залаад, энд бууж саравчаа бургас модоор зузаалья. Би ч хєлийнхєє  шарх боосуу, та нар чшарх олсон цохиулснаа аргалж vз гэв. Эрэг дээр гарч салаа аргамжаад, бургас огтлон, саравчаа дайсны ахар жад, чулуунаас хамгаалах гэж  сvлжиж , Залуудайгаар манаа тавиад, нєгєє эргийн дайсныг ажиглан сэрэмжил гэж захиад, Шонхолой , Бух, Гекvv, Yхvv бургас огтолцгоогоод Бух євгєн тэр бургасы нь сvлжин дайсны талаас шидэх чулуу жадаас хамгаалах халхавч босгох гэж салын гулд модны дагуу гадас хатган тогтоож, хооронд нь бургас сvлжин, босоо хvний суганд хvрэх , хашилт хийж сvлжсэн бургас, давхар бариж зузаалав. Залуудай эрэг дээрээсээ дайсныг ажиглан , харваас аянчныг салаа бэхэлж байгаад хорсон чулуудахыг оролдовч Залуудайн сумаа онилон харвах гэтэл нь Шидэхээ байж гэдэргээ ухардаг байв. Таван аянчин салаа дайсны жад чулуунаас хамгаалах гэж оролдсоор байтал нар ч баруунаа нилээд хэлбийв. Нєгєє эргийн хvн ч бас нилээд нэмэгдэв. Шуугилдах нь их болов. Чингэсээр нэг хэсэг нь эрэг дагуу доошоо гvйлдэв. Нэг хэсэг нь мод шатаан ухаж, хийсэн суман онгоц дамжлан авчрав. Бух євгєн дайсны тэр бэлтгэлийг хараад,
- Одоо л горигvй  болж эхэллээ. Доошоо гvйдэг нэг хэсэг нь лав, суман онгоцоор голын нєгєє талд гарч, биднийг жадан чулуудах гэж байгаа байх. . Эд нь суман онгоцоор биднийг дайрах санаатай. Олондоо бардаж байгаа хэрэг. Бид нум дvvгvvртэй тєлєєдєє л нэг хэсэг тулна. Дvvгvvрийн чулууг базааж авах хэрэгтэй байна. Годоль нилээд олныг Шонхолой бид хоёр хийж авсан маань одоо л хэрг болох нь дээ. Хамаагvй харваж болохгvй шvv. Годоль гарздвал аминд хортой болно шvv. Нэг годоль нэг дайсан , нэг дvvгvvрдэхэд нэг ёйлох таарч байвал ухаантай юм асан. Шонхолой бид хоёр ээлжлжн сал зална. Залуудай Yхvv Гекvv та нар харвах нь харваж, дvvгvvрдэх нь дvvгvvрдэхдээ  чулуу годлио  хамаагvй бvv зар. Дайсан гуя онгоцоор халдаж, сал дээр гарах гэвэл Шонхолой бид хоёрын нэг маань тулуур модоор дайсны онгоц тvлхэн зайлуулна. Тэгэхэд та нар чулуу годлиор биднийг  хамгаална шvv гээд салынхаа аргамжааг тайлж, дайсангvй талын эрэг бараадсхийн уруулав. Эргээс салыг довтлогсод салын хойноос нэг суман  онгоц усанд тавин, хоёр хvн хатгаж, гурван хvн ахар жад хэд хэдийг тэврэн суув. Тэгээд онгоц нэгд салаас хурдан, хоёрт хатгах хvн хоёр тул салын хойноос хєєж, эрэг дээр байсан хvмvvс онгоцоор салын хойноос хурдлан явахад нь баярлан хашгиралдаж, єєрдийнхєє хvнийг зоригжуулан эрэг дагуу гvйлдэв. Бух євгєн дэргэдээ жадаа тавиад, бар цоохор саадаг хоромсгоо  агсаад суман онгоц санамсаргvй ойртоод ирсэнд Шонхолой, Залуудай, Гекvv гурвын харвахыг завдмагц ,
- Хоёр хатгуурчныг  унага гэж хашгиран Бух євгєн яаран нумаа суга татаж, годлио онилоод хармагц, дайсны онгоцны нэг залуурчин суманд харвуулан усанд палхийтэл ойчоод, нєгєє залуурчин нь  хатгуур модоо усанд алдаад, онгоц руу гаа унав. Ахар жад барьсан нэг хvн шарх олж, онгоцондоо хєндлєн тавьсан жадаа усанд алдаж vлдсэн хоёр хvн ахар жадаа шидэх гэтэл нэг нь Yхvvгийн дvvгvvрийн чулуунд цохигдож, гэдэргээ алдлан унав. Ганц жадчин vлдсэн нь сандрахдаа ус руу vсрэн ортол онгоцны хошууны салд  ойртон тулсанд Бух євгєн онгоцы нь татаж аваад vзvvрт нь басан аргамжий нь суга татаж, суман онгоцыг олзлов. Эрэг дээр сал дагаж гvйлдэгсэд нэг суман онгоцоо автагдсанд хорсон бархиралдаж, Yхvv тэр ус руу vсэрч орсон жадчныг хэд дvvгvvрдэн,   чулуу нь  толгойгйи нь оносонд , усанд далд ороод, дахин vзэгдсэнгvй . Суман онгоцон дотор ойчоод хэвтсэн гурван хvн онгоцоо баригдсан гэж мэдмэгц, vхэлдэн тулах санаа шулуудаж, суман онгоцоо салын залуур шєргєєх чимээгээр ухасхийн босоод, залуураас барин нэг жадчин сал дээр vсрэн гарлаа. Гэнэт хvн vсрэн гар чирэхэд сал дайвалзан , залуур байрьсан Бух євгєнєєс бусад нь хєл дээрээ тогтож ядан унацгаатал, бас нэг жадчин сал дээр жадаа тулан гарч ирэв. Эргийн олон хvн баярлацгааж,
- Дьавакал , дьавакал ва акал гэж хашгиралдан цовхчиж, салын зvг чулуу жад  шидэцгээв.
- Жафамби, ваамби гэж Хумка vгээрээ хашгираад Yхvv бороохойгоороо  нэг жадчины толгой дээр тасхийтэл буулган цохитол, нєгєє жадчин Yхvvгийн элэг рvv жадлахыг завдсанд Залуудай жадан дээр нь сvхдэж, хvчий нь бууруулсанд , Yхvvгийн гэдсий нь шалба зуран vзvvрээрээ сал шаасанд тэр жадчин хальтарч, ойн босохтой нь хамт  Гекvv бороохойгоороо цохиж унагав. Шонхолой урт жадаа барин Онгоцонд тvрvvн Yхvvгийн чулуунд хуйхаа хага уохиулсан дайсны зvг жадлан дайрч, ус руу чичин унагав. Чингэтэл тулалдах vес залуур эзэнгvй болсон учир  сал усны урсгалд цохигдон дайсны эргийн зvг ойртож, эргийн зарим хvн сал дээр гарсан хvн дээр туслах гэж усанд орцгоож, салд нилээд ойртож ирсэн тул, Бух євгєн яаран залуураа шvvрэн нєгєє эрэг тийш салаа залав. Салын модноос барилцан хоёр гурван хvн єєдєє авиран гарахыг завдсанд Гекvv нэгий нь бороохойдож, Yхvv сvхээрээ нэгий нь цавчин, эгэмий нь тас цохитол хажууны нь хvн Yхvvгийн  гараас  шvvрэн хоёулаа усанд далд оржээ. Эргийн олон шуугилдан, сал дээрхи дєрвєн аянчин, нэгийгээ усанд алдсанд гашуудан хашгиралдаж, тэсгэлгvй хорссон доо  хавчаахай нумаа шvvрэн усан дунд айсуй буй хэдэн дайсныг харваж гарав. Чингэж байтал Yхvv салын урд vзvvрийн тэнд цухуйн гарч, єєдєє авиран гарах гэж оролдтол, Залуудай гvйн очиж, Yхvvг татан гаргав. Усаар сал хєєсєн зарим нь суманд тусагрдан живээд, бусад нь сандан мэндэн эргийн зvг дутаав. Дайсны ширvvн довтолснийг няцаагаад, таван аянчны дотор баахан онгойж, Бух євгєн салаа дайсны эргээс холдуулсанд , завшаанаа гол єргєн болж, эргийн дайсан хор хийж чадахгvй боллоо. Yхvv усан дотор тжлалдсандаа халаад, бvх бие нь чичрэн жаданд зуруулсан гэдэснээсээ цус гоожихыг vл анзааран, дєрвєн нєхєртєє тэр дайсныг усан дотор багалзуурдсанаа дvрслэн vзvvлж,
- Хумка хумка хэмээн хашгиран, эргийн дайсны зvг гараа зангидан занав. Чингээд усан дотор сvхээ алдсандаа гашуудан
- Миний сvх, миний сvх гэж ус руу зааж хашгирахад нь Бух євгєн єрєвдєж, Шонхолойгоор залуураа бариулаад, саравчин дотроосоо тvрvv ишилсэн нэг цахиур сvх гаргаж,
- Гэртээ аваачих гэсэн сvхээ би урьд шєнє  та нарыг унтаж байхад, энэ тулаан болохыг мэдсэн юм шиг ишилсэн билээ. Миний бие мэнд хvрвэл, цахиур хаа мундахав. Энvvнээс дутуугvй сvх би хийж чадна. Yхvv  май, энэ сvх ав,
Уужим дотортой хvнд
Уулын єндєр саадгvй
Усны урт хориггvй
Учран баярлах цаг бий
Гээд мєрий нь алгадахад чин зоригт талбиу доторт тэр Булагад хvний самбаатай уужим сэтгэлийн нэг хэсэг нь шингэсэн шиг, нарт сайхан байгаль ертєнц улам гэрэлтэй сайхан болсон мэт харагдаж, давхар давхар сvндэрлэсэн уулс, хєхрєн харагадгч мод уоам ч vзэмжтэй мэт санагдав.
Хирис гэдэг амьтан маш дээр эрт цагт Монгол газар байсан нь, одоо хvртэл энд тэндгvй яс нь олддог . Улаанбаатарын хавьд  Сонгины булангаас эртний хирисийн яс олдсон удаа бий. Улирад сэрvvн учир бие нь vстэй байжээ. Хамар дээрээ нэг том эвэртэй, тvvний ард нь арай бага шиг нэг эвэртэй, маш дошгин амьтан бvлгээ. Хирисийн vед монгол газар бас арслан заан гэдэг бvх биедээ урт vстэй, заан байсан нь , одоо хvртэл шvд , соёо зэрэг яс нь  олддог байсныг хуучин толь бичигт мєсч хулгана хэмээн нэрлэж, , vсээр нв юм сvлжин  нэгдэг хэмээжээ. Хуучин толь бичигт мєсч хулгана гэдгийг газар доогуур яваад, гэнэтхэн дээшээ гарч  ирвэл, салхинд цохиулж vхдэг гэж дурдсан нь , хєлдvv, цэвдэг газрын эрэг урин дулааны цагт эвдрэн , ус бороонд нурахад  маш эрт цагт vхсэн арслан зааны  хvvр гарч ирэхийг vзэгсэд арван найм- есдvгээр зууны толь бичигт тусган мєсч  хулгана мєсч хулгана гэдэг vлэмж биет амьтан, нар салхи vзээдvхчихдэг юм байна гэж хэлэлцдэг  байсан нь Монгол хуучин тайлбар тольд тэмдэглэгджээ.  Хєсрєєс олдсон тэр арслан зааны ясаар манай урчууд  саьх, хэт хутгын тээг, элдэв чимэг сийлэхэд хэрэглэдэг байжээ.  Сибирьт хєлдvvгээ бараг бvтэн шахуу хєлдvv арслан зааны хvvр олдсоныг орчин vеийн хуучин аргаар магадалбал, орчин vеэс нэгэн тvм хоёр мянган жилийн ємнє vхсэн арслан зааны хvvр байж хэмээн  магадласан байдаг учир балар эртний энэ романд єгvvлэн буй явдал, даруй тvм орчим жилийн ємнєх байдал болно. Єрх гэж одоо бид єдєр гурвалжин, , шєнє дєрвєлжин  гэж оньсгонд хэлэлцдэг бєгєєд эсгий гэрийн тооно бєглєх дєрвєлжин эсгийг нэрлэдэг нь хожим хойнын утга, айл єрх , ам єрх гэдэг хоршоо vгэнд харин хуучин утгын санаа бий бєгєєд газрын єрх гэж хэлэлцдэгт мєн эртний утга нь бий. Монгол уйгуржин  vгээр єрх гэдгийг эрvкэ гэж бичдэг бєгєєд одоо бид чингэж бичсэнийг  эрvкэ гэж бичсэн vг хэмээн одооны аялгуугаар монгол vсгийн бичилгийг дууддаг болсон нь , аман аялгуунд  єрх ( єрхє) хэмээмvv. Уг гарлы нь шинжилбэл , эрv - гэсэн язгуур vг нь малт – гэсэн утгатай бєгєєд  - кэ  (хэ ) гэдэг дагавар нь юи гэсэн утгатай тул, эрх гэж , уул нь малтмал юм, малтсан нvх, гэсэн утгатай, vг байж эрт балар цагийн хvн, оршин суух сууцаа анх газар нvх малтаж суудаг байсны нь заажээ. Ингэхдээ нvх малтаад, багана дээр тооно шиг юм босгож, сургааг унь тавиад, дээрээс нь модны  долон холтос, vйсээр хучиж, тvvний дээрээс шороо ширэг двсэж, тооноор нь доошоо хvн орох гишгvvр  цавчдас гаргасан  мод налуулан тавиад, дор нь голд нь тvлсэн налын утаа нь хvн орж гардаг нvхээр гардаг тийм малтмал орон сууц басныг малтмал юм гэж єрх хэмээн нэрлэдэг байжээ. Чингээд нэг тийм єрх гэр дотор суугсдыг нэг єрх гэж нэрлэн хожим айлын тоог  ч єрхийн тоо гэж нэрлэдэг болж ирээд, хожим, ангаар амьдрах байдлаас  мал аж ахуйтай болох  vеэс манай дээдэс нvхэн єрхєєс гарч гэртэй болжээ. Гэртэй болохдоо vvд хаалгатай болжээ. Чингэхэд  єрх гэдэг  малтмал орон сууц нь газар дээр босгох орон сууц  болж ирсэн учир, утаа гарах нvх, хvн гарах нvх аяндаа тусгаар болсон авч, vvд єрх гэдэг хоршоо vгэнд эрт цагт орон гэрийн орох гарах  vvд нь малтмал нvх байсны дурсгал хоцорчээ. Yvнд монгол хэлтнээс  хэрэглэсэн тэр vг хамниган хэлтэнд  одоо хvртэл vvд хаалга  єрх гэж нэрлэдэг  нь монголчуудаас маш дээр цагт тэр vг  хэрэглэн  авсныг гжрчилж байгаа хэрэг.
Чулуун зэвсгийн vеийнг дотор нь эртний чулуун зэвсэг, дундад чулуун , шинэ чулуун гэж хуваан шинжилжээ. Орос хэлнээ эртний чулууны vеийг грек vгээр палеолит гэдэг нь даруй палео гэж эртний , лит – гэж чулуун гэсэн vг. Дундад чулууны vеийг  орос номд мезолит гэдэг нь мєн грекээр  мезо – гэж дундад лит гэж чулуунн гэсэн vг. Шинэ чулууны vеийг оросоор  неолит гэдэг нь грекээр  нео – гэж шинэ лит  гэж чулуун гэсэн vг  болно. Иймд монголоор  эртний , дундад, шинэ чулууны vе гэж грек vгийн утгыг монголоор орчуулж, утга нь нийтийн , vг нь монгол байвал ухахад дєхємтэй болно. Эртний , дундад , Шинэ чулууны vе нь дэлхийн хэмжээгээр  нэгэн эрин  цагт байсан нь зарим  газар эртний чулуун зэвсгийн аргаар зэвсгээ  хийж байхад, єєр нэгэн газар дундад зууны буюу шинэ чулуун зэвсгийн шатад ороод байсан газар  ч байжээ. Монгол газар, говь хангай  аль ч нутгаар  эл чулуун зэвсгийн vлдэц нэн vлэмж vзэгдэх  бєгєєд чулуун зэв мэтийн байдал нь цахиур чулуу, галт уулын шил чулуу зэргийг чулуун хасуураар  цохин дарж, олон талтай шовгор юм босгосон зvйл Монгол газар маш элбэг тохиолддог.
Бєєгийн шvтлэг бол  чулуун зэвсгийн vеэс vvссэн , маш эртний шvтлэг бєгєєд эртний судлалтан  эрдэмтэн,балар уагийн хvний  булш дотроос онгодын  дvрс ыаримал зэргийг  Европ, Ази зэрэг тивийн олон газар олсноос гадна, агуй, хадны хємєг, элгэн хаданд балар эртний  хvний зурсан шvтлэгийн холбогдолтой зураг хєрєг олсон нь бас vлэмж буй. Монгол газар ч мєн  ийм зvйл арвин тохиолдох  ажгуу. Орос хэлнээ Август Буриан гэдэг Чех эрдэмтний Эртний –хvний амьдрал – Жиэнь  деревного человека  гэдэг зурагт айхан номд эдгээр  байдлыг сайхан тодорхойлсныг олж vзвээс сонин бєгєєд, манай эртэс дээдэс хэрхэн амьдарч яаж аж тєрдєг байсныг мэдэхэд тжн хэрэгтэй сонин ном болмой.
Балар эртний хvн vхэгсдийг оршуулахдаа, амьд ахуй vеэс  хэрэглэж байсан орон сууцны vлгэрээр  нvхэн нууц ухаж, идэх, уух, юм эдлэх сав сааль, зэр зэвсгий  нь тавилцан оршуулдаг учир эртний хvний оршил газрын байдлаар амьдхар vеийн орон сууцыг гадарлан мэдэж болно. Балрын хvн юм бvхэн сvнстэй гэж боддог учир vхэгсдийг дагалдуулан  тавих  зvйлийг бас дор бvрнээ сvнс буй гэж vзэх учир, сав, зэмсэг, хувцас хунары нь хvртэл сэв шарх оруулж « алан» , сvнсий нь эзнээ дагаж vйлчлэг гэж vздэг байжээ. Тэр эртний vзлийн vлдэц нь олон улсын ёс заншилд одоо ч бий агаад гагцхvv учир утгы нь мартаж, ёс хэмээн баримтлах зvйл цєєнгvй. Жишээ нь  бєєгийн шvтлэгт монголчууд хожим шарын шашинд орсон хойно, шарын шашны бурханы хєрєг дvрсийг он удаж элэгдэн тамтрахад  хvрвэл, даруй уул хаданд зайлуулан тавьдаг байсан нь, тахиж байсан бурханыхаа хєргийг эвдэрч тамтрахад, vхэж одлоо. Бурхан биш буг болох нь гэж дээр цагт эртний бєєгийн vзлийн vvднээс vзэж байсан ёсоор , хєрєг нь сэвтсэн бурханаа уул хаданд  аваачин  « оршуулдаг » байжээ. Бас хvнд цай хийж єгєхдєє , хагархай аяганд  хvртэл цай хоол хийж єгдєггvй  нь  одоо бол зочин гийчин зэрэг хvнийг хvндэтгэн vзэхийн эедэг найрсаг ёсон боловч, эрт балар цагт бол амьд хvнд цай, хоол хийж єгєхдєєэвдэрч, тамтарч , «шарх олж» vхсэн саванд цай хоол хийж єгєх нь  аягvй  гэж vздэг ёсноос vндэслэн гасан ажам. Yхэгсдийг оршуулахдаа , орон сууц хийж єгдєг байсны ул мєр нь, олон улсын заншил, хэл vгэнд хvртэл, нарийн шинжлэбэл бийг энд жишээлж цухас дурдвал, орос хэлнээ авсыг  бас « домовина » буюу монголчилбол  « ганц хvний байшин, хvний орших сууц »  гэсэн утгатай vг бєгєєд, орон сууц гэсэн дом гэдэг vгнээс vvссэн vг болно.
Шар махчин   балрын хvн аймгийн дотор махчин бас байсны гэрч баримт, эртний судлалтан  ( орос хэлнээ архелогия гэдэг ухааны нэр нь грек хэлний  архео – буюу эртний логия гэж судлал гэсэн vгээр монгол, утга нь дэлхий нийтийн  байдалтайгаар хэрэглэхэд  эртний судлал  болно ) магадлан олсон билээ. Энэ тухай дээр дурдсан  Эртний хvний амьдрал гэдэг номоос тодорхой vзэж болно.
Гал эртний хvн тэр бvр цахиур хавиран дуртай цагтаа асааж чаддаггvй , тvймтрийн гал зэргээс гал vvсгэн  манаж, аян анд явахдаа тусгай бяцхан ваар буюу чулуун хорго мэтэд авч явдаг  байжээ. Чингээд тэр хорготой галаа алдвал маш их зvдэрдэг байсан байна. Энэ тухай Францын зохиолч Их рони гэдэг хvн  Галын тэмцэл гэдэг уран зохиол бичсэн нь , орос хэлнээ  Борьба за огонь гэдэг ном болгожорчуулсан хэвлэсэн зvйл бийг сонирхогсод сураглан олж vзвээс болно. Галыг эртний хvн , чадал боловсрол нь  нэмэгдэж ирэхэд  хоёр мод хавирч  гал гаргах болж, улмаар цахиур чулуу хавирч  гал гаргах арга олсон билээ. Эртний хvний аж тєрєхєд  гал нь хоолы нь болгож, биеий нь дулаацуулж, єрх гэрий нь гийгvvлж, араатнаас амий нь хамгаалах  зэргээр маш их ач тустай байсан учир , галыг нэн эрхэмлэдгийн уламжлал нь  монголчуудын гал голомтоо тахидаг эртний бєєгийн vзлийн  vvднээс галыг амьтаг гэж vзэж байсны ор vлдэц нь галыг « асаж байна , ноцож байна » гэж хэлдэг хэллэгэнд vлджээ. Чингэхэд бид одоо  гал асаж байна, гал ноцож байна  гэж хэлэхдээ  эртний тэр утгаар нь бодохгvй болжээ. Орос хэлнээ гал асаж байгаа  гэдгийг огонь горит гэж  хэлэхдээ бидний одоо гал асаж, ноцож байна  гэж хэлдгийн нэгэн адил эртний утгыг нь мєн бодохгvй ажим. Чингэтэл, горит гэдэг нь халаад байна, цоргиж тvлж байна гэсэн утгатай  vг бєгєєд халуун , халхай , халцгай гэсэн язгуур vндэс гарсан горьчий , горячо гэдэгтэй гарал язгуур нэгтэй нь эртний оросын дээдэс галыг хайрдаг , халаадаг гэдэг шинжээр нь , манай дээдэс , мод тvлээ , шатах гал авалцах юманд  гал « асаж, ноцон, ноолж » байгаа vзэгдсэн шинжээр нь асаж байна, ноцож  байна хэмээн нэрлэсэн байнам.
Гутгаар бєлєг
Достум гель мандаа гэж , тvрэг хэлтний  нэгэн аялгуугаар  - нєхєр минь, наашаа хvрээд ир гэсэн vг. Монгол нутагт эрт цагт тvрэг, монгол, хамниган гурван vндэстэн байсан нь  газар орны нэр, булш , эдийн vлдэгдэл,  зэрэг зvйлээс нэн тодорхой. Бус бас овог vндэсний аймаг байсан авч, хэлний талаар эл монгол , тvрэг , хамниган аймаг  харилцан ойр байсан ажээ.
Дєтгєєр бєлєг
Хавчаахай нум сумтай болсон явдал бол, эртний хvний  аж амьдралд нэн их ач холбогдолтой  байсан бєгєєд монгол аймгийн хvн, нумыг эврээр элэг, шєрмєсєєр ары нь хийж, зvймэл бєгєєд  маш уян хатан нум хийдэг  болсон нь нумыг туйлд нь хvртэл боловсруулжээ.  Yvнд : Хор гэж сум, харвал гэсэн утгатай vг авсан учир , одооны монгол омогтон дотор  Хорчин гэж нэртэй аймаг бий нь Харвалчин гэсэн утгатай нэр ажээ.
Тавдугаар бєлєг
Чархи гэж тvрэг, монгол нийтийн vг. Оросоор кожаный лапоть гэж орчуулдаг. Нэгэн зурвас нойтон  шир , хєлийн улын хэмжээнд тааруулж  аваад, нарийн сураар хумин , хєлдєє шаахай шиг болгон тааруулж , сурын хоёр vзvvрийг борви булчин єєдєє зєрvvлэн  ороож уядаг юм. Гєрєєчин улсын ємсдєг гутал байжээ. Америкийн индианы ємсдєг нэгэн зvйл гутлыг орос европ хэлнээ  мокассин гэдэг нь даруй монголоор  энэ чархи гэдэг нэртэй дvйнэ.
Зургадугаар бєлєг
Бай кул гэж Байгал нуурын нэр. Эртний тvрэг  аймгийн хvн  Баян нуур нэр єгсєн ажээ.  Манай Хєвсгєл ч бас эртний тvрэг нэр бєгєєд Кексукул  буюу монголчилбол , Хєр уст нуур  гэсэн vг байжээ. Арваннаймдугаар зууны монгол албан бичигт Хєсугул гэж байдаг нь орос жуулчин тэр vеийн монголчуудын аман  аялгуунаас сонсож, Косогол гэж тэмдэглэсэн нь  олон улсын газар зvйн зурагт орсон билээ. Хожим Хєсvгvл гэдэг нэр сунжирч , албан бичигт Хєвсгєл  болж ирсэн билээ.
Долдугаар бєлєг
Ойн хvн  гэж балар цагт  хєвч их ойд амьдардаг  нэгэн хэсэг аймаг байжээ. Ойн аймгийн хожим бугын зvйлээс ца гэж цагаан єнгєтэйгєєр нь нэрлэсэн  буга бас оро гэдэг нэгэн зvйл буга гаршуулж, унаа мал болгосон нь одоо цаатан, оротон гэдэг тvрэг , хамниган аймгийн хvн бий . Монголчууд, талын хvн асан учир , ой хєвч, хад уулын гєрєєчин хvнийг  хадын хамниган , ойн ортон гэж нэрлэдэг байжээ. Эртний хvний нийгэмлэгийн байдлаас энд товч тойм тєдийгєєр , манай Азийн зэргэлдээ эртний улсын тvvхнээс дурдвал, Нангиадвал, Нангиад ( Хятад) газар балрын хvний яс олдсныг  эртний судлалтан, хvн судлалтан ( орос хэлнээ грек  нэрээр антрополог  гэдэг нь антропо –гэж  хvн, лог гэж судлалтан гэсэн утгайтай vг  болох тул , нийтийн утгатай бєгєєд эх хэлнйихээ  vгээр нэрлэвэл ,орон судлалтан  гэвэл эвтэй юм )  шинжиж vзээд, Бээжингийн хавьд олдсоноор нь латинаар Синантропус  пекинен  зис  гэж нэр єгсєн нь ,  син гэж нангиад , антропус гэж хvн гэсэн грек vг пекинензис гэж латинаар Бээжингийн гэсэн vг. Нийлээд, Бээжингийн нангиад хvн гэсэн  нэр болжээ. Эрдэмтэн шинжлээд тэр Бээжингийн нангиад хvн гэдэг  балар эртний нэгэн зvйл хvн, таван буман жилийн тэртээ байсан хvн юм байна  гэж шинжилж, таван тvм орчим жилийн ємнє нангиад газар эхийн засагт ёс дэлгэрэн хєгжиж, тариалангаар гол аж амьдралгаа хийх болсон  байна гэж шинжилжээ. Эцгийн засагт омог таваад мянган жилийн ємнє тэртээ хєгжиж, омог отгийн байгуулал, омгийн холбоо аймаг улс бий болсон гэж нангиадын тvvх судлагч эрдэмтэн vзжээ. Боолын нийгэмлэг Нангиад газар дєрвєн мянган жилийн ємнє  буй болж, Сиа улс гэдэг нь даруй боолын нийгэмлэгт улс байжээ.
Шан улс гэж хуучин монгол бичиг зохиолд гардаг нангиадын  нэгэн улсын vед хvрэл зэвсэг vvсэн гарсан гэж магадлан мэджээ. Тэр эртний Шан улс болбол манай он тооллоос ємнєх 17 –гоос наашлан 11  дvгээр зууны vес хvртэл байсан улс ажээ. Монгол бичигт байлдааны улс гэж нэрлэдэг нангиад улсын vед тємєр зэвсэг vvсэн гарч , боолын нийгэмлэгт улс аажмаар  феодалын нийгэмлэгт  улс болж эхэлсэн байнам. Байлдааны улс гэдэг нь манай эринээс ємнєх 475 оноос наашлан  221 он хvртэл байсан улс болно. 221 онд Цин улс хvчирхэг болж, тэр Цин улсын хуанди  хаан, умар зvгийн , нvvдэл аймгаас хамгаалан зах хил дээрээ нангиадын тvмэн газрын урт цагаан хэрэм босгосон билээ. Тэр Цин улсын нэр нь алдаршиж , Энэтхэш  улс, Нангиад Хятадыг их Цин улс  гэж нэрлэснийг монгол бичиг судрын хилэнд  Махазина, Махазинын  орон гэж нэрлэдэг болсон яруу найргийн нэр болж ирсэн нь Английг Орос зэрэг Европ улс  яруу найргийн хэлнээ Будант Албион гэж , Грекийг  Эллада  гэдэгтэй адил болжээ. Англиар Нангиадыг Чайна, Германаар Хина, Францаар шинэ гэдэг нь Цин улс гэдгийн Цин гэдгийг латинаар бичсэн  ц vсгийг  ч, х, ш зэргээр дууддаг  уламжлалын vvднээс нэгэн нэр олон дуудлагатай болж ирсэн байна.
Гэнд бар гэж эр барыг нэрлэдэг.
Хутган соёот бар  гэж балар эртний нэгэн зvйл  одоо сєнєсєн бар
Орос хэлнээ Махайрод бас ёаблезубый , тигр гэдэг
Наймдугаар бєлєг
Yхэр гєрєєс гэж эртний зэрлэг шхэр монгол бичгийн сонгодог хэлнээ  гєрєєс гэж аливаа зэрлэг ан амьтныг  нэрлэдэг учир , зэрлэг хvнийг  хvн гєрєєс, зэрлэг vхрийг vхэр гєрєєс, зэрлэг тэмээг тэмээн гєрєєс  гэх зэргээр нэрлэдэг бєгєєд , энэ хvv зэрлэг гэсэн утгаар барыг ч бас гєрєєс хэмээмой.
Есдvгээр бєлєг
Муу євчин  - балар эртний хvн, элдэв євчнийг чадахгvй бєгєєд vvсдэг учры нь vл мэдэх тул , халдварт зарим тахал, євчнийг тусгай эзэнтэй юм гэж боддог байсны vлдэгдэл улс бvхний аман зохиолд гардаг бєгєєд бєєгийн шvтлэгэнд тэдгээр євчний эздийг аргадах  засал хэрэглэдэг  байсны олон улсын цгсаатны зvйч эрдэмтэн тэмдэглэжээ.


Арван зургадугаар бєлєг
Минаа гэж нэгэн зvйл ташуурын нэр. Бас малиач гэдэг. Монгол сонгодог бичгийн зvйлд минага  гэж хуучин сударт бичигдсэн vзэгддэг.
Маниач  гэж ташуурч гэсэн бєгєєд эрт дээр цагт хэц хэнгэрэггvй бєєг маниач гэдэг байжээ.
Ховос гэж монгол бичгийн сонгодог хэлнээ хобусун гэж судар бичигт гардаг vг . хогусун гэдэг vг  энэ хобусун гэдгийн б нь  г болж , хогусун гэдэг нь хожим хоосон гэдэг vг болж, хоосон сан, хєндий хоосон,  гэх мэтэд хэрэглэдэг  болсон аваас, хобусун гэдэг нь аман  хэлэнд ховос болоод, , уг утга нь хоосон гэсэн тул , vнэндээ байдаггvй , хий хоосон санааны юм, бодьгvй, биегvй, хоосон юм гэсэн утгаар хvний оюун сэтгэлийн нэгэн зvйл чадлыг нэрлэх нэр болжээ. Тэр чадлыг Европ нар  грек хэдээр хипнос, гипнос гэж нэрлэдэг нь уг грекээр даруй нойр  гэсэн vг. Монголоор ховос гэж нэрлэсэн нь  зvvд , нойр биш боловч хоосон юм гэж утга учры нт сvрхий гаргасан , туг ч гvн учиртай  нэр тул, хvний сэтгэлийн тэр чадлыг монголчууд эрт дээр цагаас танин  мэдэж, гадаадаас нэр зээлдэж , бусад аймгаас сурч авсан зvйл биш  гэдгийг шинэ ховос гэдэг нэр vзvvлж байгаа нь , монголын  соёлын тvvх судлах хvнд сонин юм байгаа юм.
Арван долдугаар бєлєг
ШАВАРЧИН ОТОГ
Єргєн мєрний эргэнд хvртэл тулсан хадан хошууны євєр талд жалгатай бєгєєд тэр урт жалгын хоёр талаар нь шар наанги шорооны судалтай. Жалгын адагт хэдэн том хавтгай ургаа чулууг єндєр иштэй євс эмжин ургажээ.Хєх цєцгий  нэг чулуун дээр нь суугаад , хошуугаа цэвэрлэж байтлаа, гэнэт зогсоод  ямархан нэг юмны чимээ дуулсан мэт чагнасхийтлээ цєгцгєнєн  хэд vсрээд нисэж, амьтан айсуйн дохио чимээ єгч  доошоо  дээшээ дэгдэн нисэв. Чингэтэл, хvний дvнгэр дvнгэр хэлэлцэх анир дуулдаж, зарим нь модон малтуур, зарим нь бор гєрєєсний арьс туламлан євчиж борвитой юм барьцгаан, саарь сармай ємдтэй, хєгшин залуу хэдэн эмэгтэй тэр хэдэн чулуу зvглэн гарч ирлээ.
- За ,  малтууртай нэг нь наашаа эгчмэд эмгэн нь хэдэн залуу эмэгтэйг дагуулан, шар наанги шорооны судал тийш дагуулан аваачаад , эндээс шороо ав гэж  заагаад, нэг том хавтгай чулууны дэргэд очиж, дээр нь гарч суув. Ухсан шар наанги шороог дээлтэй  нэг нь дээлийнхээ хормойгоор , дээлгvй нэг нь адсагаар дамжилж,  тэр эгчмэд эмгэний сууж байгаа хавтгай чулуун дээр захаар нь цувуулан асгаж эхлэв. Тэгээд дараагаар нь голд нь асгасныг эмгэн сайхан тэгшлээд , дахин захаар нь цувуулан асгуулаад , борвитой эмэгтэйчvvдийг  усанд явуулж, тэр наанги шар шороог сайтар чийгтvvлж, нилээд хэдэн борви ус хийлгэв. Тэгээд нэг уутнаас шєрмєсєн чулуу гаргаж, хэдэн охидоор сайхан нvдvvлж, мяндас шиг урт ширхгий  нь шороо чулуунаас ялгуулаад, тэр дэвтээлгэж байгаа шавартаа хийж, хэдэн эмсийг одоо шавраа  зуур гэхэд нь сармай ємднийхєє шуумгийг дээш нь шуугаад хєлєєрєє гишгэн зуурч эхэллээ. Тэр зууран нухаж байгаа шаврын хажуу дахь нэг давхар хар чулуун дээр єнєє эмгэн, дороо нэг адасга дэвсэн суугаад, энд нь ус нэм, тэнд нь шорооноос нэм гэж зааварлан удирдаж, хашир нvдээр тэр хэдэн эмсийн ажиллаж байгааг хааяа хааяа харж, шавар гишгэн зуурч ядарсан нэгий нь усанд явуулж, ээлжлvvлэн ажиллуулж байв.
- Одоо цагаан элснээс тэгшхэн холь гэхэд нь хоёр эмэгтэй  нэг нэг борви бvдvvн цагаан ширхэгтэй  элс жигдхэн асгаж, гишгин зуурагч эмэгтэйчvvд, шєрмєсєн чулууны мяндас шиг ширхэгтэй наанги шороог элстэй сайтар нухлан гишгилж, хvрэн бор царай биед нь хєлс цувран орж, нилээд ядарсан шинжтэй боллоо. Єнєє нухаж байгаа шар наанги шороо ч, чийрэг  эмэгтэйчvvдийн хєлд нухуулсаар, наранд гялалзсан  бор шар сайхан зуурмаг боллоо.
- Одоо барьж эхэлнээ гэж хэлээд, сууж байсан чулуун дээрээсээ эмгэнийг бууж ирэхэд, шавар гишгиж байсан эмэгтэйчvvд, хєхєн сордог шавраас хєлєє сугалан, мєрний усанд очиж хєл гараа угаан сэрvvцээд, шавар сав барих ажлаа эхэллээ. Нухаж зуурсан шавраас хvн бvр нэг нэг бєєн шавар хоёр гараараа татаж аваад, урдаа тавьж, нарийн ширхэгт торгон элснээс хvн хvн овоолж, хоёр хvн дундаа нэг шавар аяга ус тавилаа.Чингээд, эгчмэд эмгэний эхлэхийг хvлээн сууваас , амирлангуй  тайван царайтай, цэцэн сайхан харцтай тэр эмгэн, нэгэн хэсэг чив чимээгvй сууснаа, хоолойгоо засаад :
Гэж тамалан дуудаад , єєх махны зvйлийг  дээш доош нь , дєрвєн зvг цацаад, зууосан шавраас  нэг атга авч, савын ёроолд хийгээд, бас нэг хэсэг шавар хоёр алган  хоорондоо єнхрvvлэн, урт нарийн гэдэс шиг юм болгоод, тvvнээ шавар ёроолд наалдуулан илж, бас нэг хэсэг шавар урд адил алган хооронд єнхрvvлэн, тvрvvчийн шавар шавар цагираглан наалдуулсан дээрээ залгаад, хуруугаа устай саванд дvрж, тэр цагриглан наалдуулсан шавраа  гадна дотноос нь илэн засав. Бусад эмэгтэйчvvд бас тэр эмгэний нэгэн адил шавар барьж, урьд тийм сав барьж vзээгvй ганц нэг залуу охид, чаддаг нэгнийхээ дэргэд ажиглан харж зуурсан шавраас дєхvvлж байв. Эгчмэд эмгэн маш чадамгай тул , шавар цагираглан нааж, гадна дотноос нь усанд дvрсэн  нойтон хуруугаараа  илэн барин зассаар тєдхєн нэг хєєрхєн шавар ваар хийгээд, дэргэдэх хавтгай чулуун дээр хатаах гэж тавиад, бусад эмэгтэйн хийж байгаа том жижиг аяга ваарын хэлбэрийг ингэж зас, тэгж  шавраа цагираглан наалдуул, дотор талаас нь ингэж хэлбэж, vзэмжтэй болго гэж зааварлан, огт сав барьж vзээгvй охидыг  бас шавар бариулан урамшуулж, аятайхан зааж хэлж єгєхєд нь тэд нь их л баяртай, хичээнгvйлэн барьж эхлэв. Чингээд, том жижиг хэд хэдэн ваар шавж гvйцсэнийг шалгаж vзээд, тэр эгчмэд эмгэн, нэг vзvvр нь хавтгай иртэй, нэг vзvvр нь бєєрєнхий ясан савх бариад, савын амсрыг тэгшлэн засангуут, тэр ясан савхаараа  нойтон шавар ваар саванд ясан савхын хавтгай бєєрєнхий хоёр vзvvрээр  нь хээ дарж чимэхдээ :
- Энэ хээний утга учрыг та нар тогтоо. Энэ бол эзэнд нь блзийтэй хээ юм. Аяга саванд хийдэг ёстой юм гэж урьдын улс заадаг асан. Аяга сав хийж  сурахдаа, эзэнд нь ээлтэй хээгий нь яаж хийдгийг ажин сурцгаа.
Энэ бол мангина, сонгино дарах саванд хийдэг хээ. Хонох єнжих хоолны савын амсар бєєрєнд нь ийм хээ хйидэг юм. Ховдог хомхой муу сайн єлєн  ада анахай, бузар хэлээрэй шєнє хоол долоож бузарлахгvй гэж єтгєс дээдэс, ийм хээ гаргаж бай гэж захидаг  асан. Бузраас хамгаалдаг хээ энд ингэж гаргадаг юм. Та нар сайн тогтоо. Урьдын улсын журам, эртний эмгэдийн ёс. Нас бага,  нар эрт та нар  шавар нухаж, сав хийх цаг олон тохиолдох бий. Эзэндээ ээлтэй, отог олондоо єлзийтэй сайхан сав хийж сурагтун  гэж заахад нь, залуу эмэгтэйчvvл маш  хичээнгvйлэн  сонсоцгоож, эмгэний заан vзvvлж байгаа ээлтэй єлзийтэй хээг хийсэн савандаа ясан савхаар шахан дарж vзэв. Ээлтэй хээ, єлзийтэй хээ, савын сахиусан хээ гэж ийм гурван зvйлийн хээ байдан. Зарим саванд гурвуулы нь хийдэг ёс бий. Тэгэхдээ амсар хавьд нь ойр сахиусан хээ хийж,  бузар хэлтэй юм сав єєд асан авирах, єнгийн долоохыг хавитуулахгvй болгодог юм. Бас савын амсрыг ингэж чимхэж, шvдэн хээ гаргавал, муу юмны хэлий нь тас хэдэрдэг юм гэж эгчмэд эмгэн эртний ёс зааж, сав ваарын зvйлд хийдэг хээ угалз нь, цєм дор бvрдээ учир утгатай байгааг шаварчин залуу эмс охидод тайлбарлан хэлж, цагриглан барих шаврын бvдvvн нарийны хэмжээ  ямар байвал тохиромжтой болохыг залхуугvй  зааварласаар, том жижиг ваар, их бага аяга сав хийж гvйцээд, нар салхинд тэгшхэн эврээв.  Тэр завсар хэдэн эмэгтэйчvvд , тvрvvн базааж тvvсэн хуурай бургас, тэвэр тэврээр авчраад, эгчмэд эмгэний заавраар тэгшхэн єрж, ваар саваа тvлэх гал асаахад бэлдлээ. Чингээд эгчмэдийн заавраар єнєєх ваар аяга саваа шалгаж vзээд, наранд халсан  хавтгай чулуун дээр шатаахын ємнє єрєєд, гал асаах боллоо. Эгчмэд эмгэн, цахиур хавирч, цагаан тvрvv цэцгээр хийсэн уулд оч тусмагц, уулыг цагаан хялганаар ороон дэвж, гал асаагаад, нэг хэсэг бvдvvн шиг тvлээ хийлгэж, ваар сав тавих цог гарахыг хvлээн суув. Тэр завсар эмэгтэйчvvд, хуучин ваао гал дээр тавьж, гурын хааг чулуун хутгаар чадамгай эвдэж, нуурын бор давс, уулын сонгино хийгээд, хатаамал мєєг нунтаглан  нухаж, цулхирын vр хийж, тун аятайхан vнэр  ханхалсан шєл чанаж, махаа шvрхий шиг байгаа тун сайхан амтан дээр нь гаргаж, тэвшинд хийгээд, эгчмэд эмгэний ємнє тавив. Эмгэн дээжий нь  галд єргєєд, дєрвєн зvг цацаад, бас нэгэн чимх єєх  мах хойш  тавиад, бусды нь нєгєєдvvлдээ  аятайхан хувааж, бvгдээрээ амтархан  идлээ. Эгчмэд эмгэн, наранд нилээд эвэрсэн  ваар савыг нэг нэгээр нь  шалгаж vзээд тэгшлэн зассан цог дээр тавьж, тал талаас нь бургас тэгшхэн єрvvлээд, болсон идээнийхээ дээжийг галд єргєн тамалж дуудсан нь :
гээд  налд єєх тос цацаж мєргєєд, хуурай бургас галд нэмvvлэн, ваар савыг тал талаас нь тэгшхэн шатаагаад хєрхий нь хvлээн сууцгааж байтал, нэг эмэгтэй усны зvгээс гvйн ирж :
- Мєрєн єгсєєд хоёр vйсэн завь айсуй. Таван хvн сууж яваа бололтой гэхэд нь ,
- Yйсэн завьтай гэвэл , их ус дагуу нутагтайулс байна. Байкул их далай  ээжийн хvн байж болох магад.Тэгвэл манай махан тєрєл  Ихэрэсийн хvн ч байж болзошгvй. Юу ч болсон  ойртохы эт харзанаж  vз дээ , хvvхээ. Гээд эгчмэд эмгэн , улайссан ваарын гал, нойтон бургасаар засаж, амарлингуй  царай  нь маш тєв, айван тайван тул, анх баахан цочисхийсэн эмэгтэйчvvдийн дотор нь онгойгоод, айсаж  буй vйсэн завьтныг  ажих гэж бvгдээрээ одоцгоосонд  - айх аминд тустай. Ил битгий цухалзаарай гэж захиад , ганцаараа vлдмэгц, царайд нь баахан зовуурын шинж  мэдэгдэвч юу болохыг хvлээн, галаа засан тааруулж суув.Ваар саваа мєрєн голын захад хэзээнээс шар наанги гардаг газраа шєрмєсєн чулуутай нухаж элдээд ваар саваа хийж байсан  эдгээр эмэгтэйчvvд , Дархас ясны Шаварчин отгийнхон бєгєєд, эрэгтэйчvvд нь гєрєєнд гарч, эмс нь тэр єдєр сав хийж шатаан бэхжvvлж байсан байжээ.  Эгчмэд эмгэнийг галаа засаж, сураг чимээ хvлээн суутал, усны захаас нэгэн эмэгтэй  хvрч ирэн, эмгэний зvг єгvvлрvvн :
- Танихгvй нэг чийрэг эр, нэг залуу хvv, бас хоёр танихгvй хvн, нэг хойшоо хараад суусан хvнтэй хоёр  vйсэн завь тун ойртлоов шvv. яахав? гэтэл, хойноос нь бас нэг эмэгтэй хvрч ирэн,
- Манай Цахиурчийн отгийн Погдоон ах, хоёр танихгvй хvнээр дамжуулан,  завиас буулаа. Бас хоёр танихгvй хvн завиа бургаснаас уяж байна гэхэд нь эгчмэд эмгэн хочр эмэгтэйг дагуулан мєрний зvг яаран одлоо. Усны захад, бургас улиасанд биеэ далдласхийн очиж харваас  ваарчин эмэгтэйчvvд, завиар ирэгсдийг хэдийн тойрч, айх эмээх байдалгvй, харин ч тэр ирэгсдийн нэгийг газар суулган тэнхрvvлж байгаа бололтой. Эгчмэд эмгэн яаран урагш давшиж, ирэгсдийг ажин харваас, хоёр нь ойн хvний шинжтэй, онигор нvдтэй  догшин  харцтай  улс. Нєгєє хоёрын нэг нь хижээлхэн боловч сvрхий чийрэг байдалтай. Нvдний харц нь цэцэн талбиун дэргэд нь нvдэндээ галтай, нvvрэндээ цогтой  чамбай залуу хvv.  Газар сууж байгаа нь  Дархас ясны цахиурчин отгийн  Погдоон євгєн ажээ.
- Холоос яваа бололтой алсын аяны  та нар замдаа сайн явж ирэв vv ? Аль усны ямар ясны хэн гэдэг вэ, та нар ?. Хэт зориг хэнд вэ ? Хэрэг зориг юунд вэ ? гэж амар мэндий нь мэдэхэд , тэр ирсэн хvний ахмад нь найрсгаар инээмсэглэн єгvvлрvvн :
- Аян замдаа азтай мэнд явж байна. Унасан газар угаасан ус  урд зvгт тун холоо. Миний  бие Чонос ястай Шонхолой гэдэг. Энэ миний хvv Залуудай гэдэг. Манай хоёр нєхєр  ойн улс, Хумка омогтойн. Энэ нь  Yхvv, тэр нь  Гекvv гэдэг нэртэй. Залуудай бид хоёрыг  Ихэрэсийн Бух євгєнийг Байкул нутагт хvргэх замд нийлсэн хоёр нєхєр маань гэхэд, эгчмэд эмгэн :
- Тэли, тэли, Ихэрэсийн сураггvй болсон Бух євгєнийг нутаг усанд нь хvргээд буцаж яваа улс юм бий та нар . гэхэд нь Шонхолой, найз Бух євгєний нь таньдаг хvн дайралдахад гайхан баярлаж,
- Ихэрэс ястан Бух євгєнийг таньдаг хvнтэй санамсаргvй  дайралдахад сонин сайхан байна. Гэхэд нь эгчмэд эмгэн :
- Урт хєлтэй гєрєєчин маань  Ихэрэсийнхэнтэй хамт агнадаг цаг ч бий . Манайхантай махан тєрєл , ураг барилдсан ястан юм даа. Та Ихэрэс хvний идээ ундаагий нь амсахдаа, манай дархас ястны  Шаварчин отгийн бидний хийсэн бєх голтой ваар саваас идээ унды нь амссан ч байлгvй. Загасны нуруун хээтэй ваар сав дайралдав уу ? манайхны саванд тийм тэмдэг байдаг юм гэхэд нь Шонхолой :
- Дайралдсаан. Танайхны урлан бvтээсэн урт наст сав юм бий  гэхэд  нь эгчмэд эмгэний царайд тэр vг сонсоод бахархан баярласан шинж мэдэгдэж, гараараа газар тулан сууж байгаа хvний дэргэд очиж,
- Погдоон дvv яачих нь энэ вэ ? гэхэд нь чихээ тас татуулсан шарх нь євс навч наалттай, ам нь муруйн, хацар хавдсан Погдоон vг хэлэхэд тун зовлонтой тул, талт мєлт єгvvлрvvн:
- Цахиуртын аманд  Дvлхижегт алуулан алдлаа, эгч минь. Аз дайрч эдэнтэй тааралдаад амь гарлаа гэж Шонхолой нарын зvг толгойгоо дохисхийв.Эгчмэд эмгэн, Погдооны шархыг байцаан vзээд, Шонхолойн зvг хандаж єгvvлрvvн :
- Манай их отог гэдэг Цахиурчны  огдоон дvvг тун сайхан аргалжээ. Шархын халуун болдгийн даваан дээр та нартай дайралдаж,  амь гарсан хvн байна. Ота євс таньдаг сvрхий оточ хvн та нарын дунд яваа юм байна. Бодвол та байлгvй дээ ? гэж Шонхолойгоос асууваас би  эмт євс бага зэргээр  танина гэж хариулав.
- Холын аяны та нар манай отогт хэд хонож, гарынхаа чилээ хєлийнхєє хєшєє гаргагтуй. Урин дулааны цаг, унд хоол элбэгтэй vеэр тааралдсан тань таатай сайхан байна. Зvсээ танилцаж сайхан vгээ ярилцъя. Аялгуу ондоо боловч хэлээ мэдэлцэх улс байна та. Хvvхээд,  Погдоон ахыгаа хятай сайхнаар тvшин дамжилж,  отог дээрээ аваачигтун. Энэ холын аяны хvний завийг нь  аятайхан нууцгай газар алдуулахгvй бєхєєр торгож тогтоогоод, буулгах юмыг нь буулгалцан отог дээрээ хvргэж єгєгтvй, хvvхээд. Марал, Мэгж та хоёр энэ ваараа хашраараа сахин vлдэж аргалаарай. Би отог дээрээ очиж, Погдоонд тэнхэл євсний ундаа хийж аргалсуу гээд, Шонхолой, Погдоон сэлтийн хамт отгийн зvг  алхав.
Отгийн буудалд хvрэх vес наран бараг жаргаж, мєрний зvvн талын сvрлэг сайхан уулсын оройд улбар туяа нь тусавч, мєрний баруун талын єндєр уулын ширэнгэ модны захад хэдийн бvрэнхий болж, vдшийн бvрийн сэрvvн амьсгал татав. Эмэгтэйчvvд галаа тvлцгээж, эргийн дагуу тавьсан ходоод гэдэг єєшнєєс хэдэн том хилим, загас дамжилан авчирцгааж, ногоо давс найруулан , тун аятайхан хоол хийж байнаа нь дєрвєн аянчны шvлс гоожмоор  таатайхан vнэр ханхлав. Отгийн эмэгтэйчvvд, холынхоо зочинд хоног засаж, хоёр хэсэг газар шєнийн чийг шvvдрээс хамгаалах налуу тал саравч хийж шилмvvст мєчир, долон холтсоор хучаад , дор нь шилмvvст мєчир дээр  тургийн арьс дэвсэж єгсєн билээ. Погдоонд бас хэвтэн амрах газар засаад, аятайхан тvшиж хэвтvvлээд, отгийн эгчмэд, босоо вааранд амны цангаа гаргаж, тэнхээ оруулах євс цэцэг найруулж ундаа хандлаад, шавар аяганд аягалуулж, гийчиндээ бариулаад, Погдоогд бас тусгай нэг ханд хийж уулгасан билээ. Дєрвєн аянчин, тэр урьд амсаж vзээгvй хvрэн єнгєтэй, сонин сэвvvн ундаанаас нэжээд, хошоод аяга уунгууд, бие сайхан талбиун хєнгєн болж барьснаа балба, хvрснээ хvv татмаар бяртай болсон,  хєл - vсрэн дэгдвэл ургаа модноос  дээхнvvр, нvvгээ vvлнээс доохнуур, дэгдэн дvvлмээр санагдсанд  ямар сонин ундаа вэ ? гэж их л гайхаж, Погдооныг харваас  ангаа гаогаж, амь залгуулдаг ундаанаас нэг аяга уугаад цуцаж алжаасан нь нэг мєсєн  vгvй болж  єєдєє єндийн суугаад, нvд нь галтай болж, царайд нь єнгє ороод  шарханд нь цэцэг vндэс хандалсан эм тvрхэж єгсєнд , євдєх хавдах нь нэг мєсєн дарагдав.
- Эгчмэдийнхээ эмийн ачаар дотор минь онгойж, зангирсан гол минь тавигдлаа. Ачтай болдоо эгчмэд эмгэн минь. гэж Погдоон, тэр шаварчин отгийн эгчмэд эмгэнийг нэрий нь  vл нэрлэн хvндэтгэж тал єгєєд – омог нэгтэй бага отгийнхоо та нартай  энэ дєрвєн айлчны аёаар уулзлаа даа. Цахиуртын аманд зэмсгийн цахиур авах гэж Онгоодой бид хоёр дагалдан суралцах хоёр залуутай, бас цахиур таньдаг хоёр сайн дархантай хvрч очоод амын эзнээс цахиурын  сайныг гуйж, цацан єргєдєг юмаа єргєєд чулуу тvvж байтал, олон Дvлхижег гэнэт биднийг дайран халдаж, хоёр сайн залууг маань тэнд нэг нэг Дvлхижег дэрлэн уналаа. Хоёр цахиурчин маань ч тэнд хоцорлоо гэж vхэгсдийн нэрийг нэрлэхээс цээрлэн, бас vхсэний нь  “ хоцорлоо “ гэж нас эцэлснийг заан хэлжээ.
- Юутай ёсон бус вэ ?  Цахиуртын аманд Дархас Дvлхижег хоёр ястан, хэзээнээс нааш  цахиур авч, хэн хэндээ саад хориг хийдэггvй тангарагтай шvv дээ. Юутай ёсон бус вэ гэж Бага отгийнхон, Погдооныг тойрон сууж, сонсож сууснаа, Дvлхижегийн гэнэт дайран халдсаны нь  сонсоод тэсгэлгvй хорсон жигшив.  Погдоон “ хоцорсон “ нєхдєє Дvлхижегтэй тулалдсаны нь нvvр гарын хєдєлгєєнєєр дvрслэн, сэтгэл маш хєдєлсєн байдалтайгаар ярьж, Бага отгийн олон vгий нь сонсон “ хvvш, чаа бас “ гэж дуу алдацгаан, єєрсдєє тэр гэнэт, дайрсан Дvлхижегтэй дайралдсан  юм шиг харцгаав. Погдоон гэнэт аврага их могой дайран орж, Дvлхижегийг гэлмэгдvvлсэнд , машид эмээж, сандан мэндэн тархан тутаасанд , чихнээсээ цус гоожуулан гvйсээр усны захад мэдээ алдан унаад , юу ч болсныг мэдсэнгvй, хичнээ ч болтол чингэж vхэх сэхэхийн хооронд тарчилснаа мэдсэнгvй. нэг ухаан ороход, хэдэн танихгvй хvн тэнхрvvлж байсан нь манай энэ зочин байлаа гэж ярьж байтал модон дотрооос арваад том нохой  гvйн гарч ирсэн нь босоо зарим нь дєрвєн нvдтэй  шар халтар сvрхий єргєн хэнхдэгтэй ,  гялалзсан цагаан соёотой  бєгєєд, сургуууль сайтай бололтой.  Гарч ирээд хамаагvй давхихгvй, хvний хєлд орооцолдохгvй, маш журамтайгаар явж, отгийн эмс охид , євгєд єтгєс, балчир хvvхдийг хvртэл сvvлээ vарван vнэрлэсээр, дєрвєн аянчны дэргэд нь хvрч очоод хар хоншоороо хєдєлгєн шиншээд хvний хєлєєс  зайс газар нэг хоёроороо хэвтэв.
- Манайхан гєрєєнєєс айсуй гэж, отгийнхон, тэр нохойн давхиж ирсэн зvг байн байн харваас модон дунд хvний дvнгэр дvнгэр хэлэлцэх чимээ сонсдож,  арваад  чийрэг эр, хоёр хvнийг хvзvvнээс нь  сураар холбоод  нэг нэг бор гєрєєс бєгтрvvлэн  гарч ирэв. Ирэгсдийн нэг нь Погдооныг харангууд дэргэд нь гvйн очиж, сєгдєєд, гары нь илэн,
- Ахынхаа улаан царайг дахин олж vзэх юутай сайхан, юутай сайхан  гэхэд нь Погдоон ч бас баярлан ,
- Дvv минь  амь мэнд гарч, дvv минь амь мэнд гарч , гэж толгойгий нь илэв. Чингээд тэр залуу босоод, отгийн эгчмэдийн зvг хандаж, маш хvндэтгэсэн байдлаар
- Эгчмэдийн эсэн мэндийг асууя, гээд  олны зvг отог олны мэндийг асууя гэхэд эсэн эсэн гэж хариулцгааж, отгийн эгчмэд :
- Онгоодой чи хаанаас  манайхантай нийлэв ? гэхэд, тэр залуу єчрvvн :
- Гурван Дvлхижегт баригдаад, туугдаж явсаар Тавьцийн єндрийн тэнд нийллээ. Нохойтой тєлєєдєє, намайг салгаж, энэ хоёрыг барьж авсан шvv гэж тэр хоёр олзын Дvлхижег заалаа.
- Отгийн єтгєс, тэр Дvлхижегийг ємнєє зогсоон, отгоосоо анх хэн тэргvvлж хэн хэнтэй гарсныг асуув. Насан арай ахмад Дvлхижег нь бага отгийнхны єтгєс  залуус олны царайг  хялав хялав харан єчиж, Крагєс бєєтэй явсан гэхэд нь нэг євгєн Крагєс гээд урдаа нэг чулуу тавилаа. Тэгээд, бас хэнтэй явсан бэ ? гэж асуун , явсан хvний тоогоор нэг чулуу єрж, Дvлхижегийг одоо гvйцлээ гэхэд нь єрсєн чулуугаа заан  хэн хэн явсан бэ ? гэж дахин лавлан бvртгэвээс анх хэлсэн дэс дараагаа огт алдалгvй , чулууг хуруугаараа заан , тэр тэр гэж тvрvvн  хэлсэнтэйгээ ширхгийн зєрєєгvйгээр тоочихдоо энэ аврага могойд амь алдсан энэ vхсэн, энэ vхсэн, энэ би, энэ миний нєхєр гэж дэргэдэх нєхрєє толгой дохин зааж гvйцэв. Отгийн єтгєс, vхсэн Дvлхижегийн тоогоор нэжээд чулуу хассаар  эцэс сvvлд  хоёрхон чулуу vлдсэнд , нэр тоо дvйлээ. Анх гарсан хvнээс энэ хоёр л vлдээд байгаа юм байна. Хэл хvргэж завдаагvй болох тул эднээ яасныг  Дзлхижегvvд мэдээгvй байгаа юм байна. Манай Дархасын  дєрвєн хvн эдэнд амь алдсан гэж vхсэн  Дvлхижегийн  тоогоор овоолсон чулуунаас дєрвийг хасаад, цаана нь vлдсэн чулуу харж, - хохирсон хvнээр Дvлхижег илvv  боловч ёсон бусаар халдсан тул, бид – дєрвєн хvнийхээ амь нэхэх ёстой  биздээ ? гэж олны зvг хандан асуув.
- Дvлхижезгийн дураар хvнээ хядуулж яаж болохов ?
- Амь нэхнээ. Хэл авалцаагvй дээр нь хэмх дайръяа.Галы нь сєнєєж голы нь самнавал таарах муухай улс байна шvv . Єнгєрvvлээд л байвал , номхон бор гєрєєс ноцож сурсан шилvvс шиг , шилэн хvзvvн дээр маань  гарах нь шvv . гэж отгийн анчид шуугилдав. Чулуугаар тоо бодож байсан євгєн, гараа єргєж олны шуугиан намдаагаад, хоёр Дvлхижегээс
- Та нар отгоосоо гарахдаа  манайхны Цахиурчин отгийнхныг  дайрна гэж зорин гарсан уу ?  гэж асуув.
- Yгvй , Манай Карагєс бєє, ємсгєлєє шинэтгэнэ гэж биднийг дагуулан гєрєєнд гарсан билээ. Тэгээд нэгэн єдєр манай замыг буруу талаас хєндлєн огтлон гарсан  хэдэн хvний мєр дайралдсанд , vдшийн бор хоногоор бєєлєєд,
гэж заавар зааж, сургаал сургаад, биднийг дагуулан , тэр хэдэн хvний мєрєєр явж, Цахиуртын аманд хvрээд цочмог дайран ортол гэнэт аврага могой гарч ирээд Карагєс танайхны нэгэнд гараа цавчуулаад, амны эзэн аварга могойд нугасаа тас ширвvvлж Сарыгєс дvv нь бидэнтэй хамт зугтаахдаа , энэ залууг самбаачлан бариад, олзны хvнтэй отгоо чиглэж явтлаа, танай анчидтай тааралдаж Сарыгєс  амь алдаад, бид нохойд ээрvvлэн олзлуулсан билээ гээд дуугvй боллоо.
- За мэдлээ. Бvх Дvлхижег ястан ч биш, ганц Карагєсєєс болсон хэрэг байжээ. Карагєс, Сарыгєс хоёр ч муу санаа нь мухар толгойд нь хvрч, хар санаа нь хар толгойд нь туссан юм байна даа. За одоо оройн хоол ч боллоо. Бид хоолны сvvлээр зєвшилдєн тогтсу. Энэ хоёр Дvлхижег, санаа муут Карагєсийн гайгаар  зовж яваа багацуул байна. Одоо хоол унд єгєгтvй, хvvхээд. Хvний vр хойно хvлгэнд ороод , єлсєж цангаж зvдэрч ядарч яваа байлгvй яахав. Уяа хvлээсий нь суллагтуй, хvvхээд. Та хоёр зугтана барина гэж болохгvй шvv. Сарыгєсийг гvйцсэн нохой, та хоёрыг гvйцэхгvй гэж байлгvй шvv. гэхэд нь хоёр Дvлхижег, тэр євгєний энэрэнгvй  vг сонсоод , баярлан биширч, ахмад нэг нь мєхvйн ёсолж,
- Буурал аавын суу гэсэн газар сууж, бос гэсэн газар боссу гэлээ. Эмэгтэйчvvд тэр орой маш хичээж хийсэн хоолынхлл аль амттай, нэртэй сайн махнаас холын гийчинд бариад, євгєд єтгєстєє аягалан таваглаж, анчин идэрцvvлд тэвшинд хийгээд, хvvхэд багацуул бvгдэнд хувий нь тvгээж, бvгдээрээ гал тvvдгийн  гэрэлд хоолоо идэцгээж, мєлжсєн ясаа нохойд хаяцгаан, чулуугаар чємєг хуга таших нь ташиж, бор гєрєєсний шvvрхий  шарсан мах, хилим загасны мах шєл ханатлаа идэж уугаад, хєгшид хvvхэдтэй эмс унтдаг газраа очиж хэвтэцгээн залуу охид тэвш, аяга саваа хурааж  хоёр Дvлхижегийг сахин хонох галын дэргэд хуурай тvлээ овоолж єглєє. Погдооны амь аварсан хvн гэж, Шаварчин отгийн єтгєс , Шонхолойг тун хvндэтгэн бас олон уул давж олон ус гаталсан, хал vзэж, хашир  таньсан гийчин гэж машид элэгсэг байж Дvлхижегийн хэдэн хvн , хоёр ястны эвдрэн байлдахад зайлшгvй хvргэх хэрэг єдvvлснийг Шонхолойтой нийлэн зєвлєе  гэж дэргэд нь хvрч ирэхэд, хvvгээ хоёр Хумкаа дээр явуулаад , євгєдийн vг санал сонсон, гvнээ бодлого боллоо. Их отгийнхондоо маргааш єглєє хvн явуулж, хэрэг учир танилцуулахаар болсон бага отгийн єтгєс, Дархас ястны  отгийн  єтгєсийн зєвлєлдєхєд єшєє нэхэх санал барих уу, эвлэрэх  санал барих уу?  Єшєє нэхэхэд хvрвэл , бас л Дархасын нэгэн хэсэг идэрцvvлийн амь vрэгдэхэд хvрнэ. Єнгєрvvлэх аргагvй хэрэг гарсан тул , эвлэрэхдээ яаж эвлэрэхэв? Гэдгийг зовнин бодож мэргэн санал, эвтэй арга юу байна гэж чонос Шонхолойгоос асуусу гэж бодсоноо хэлэхэд , Шонхолойн сэтгэлд тvмэн юм бодогдож, хоёр ястан эвдрэлдэхэд , идэр анчин vрэгдэж, догшин араатнаас отгийн  єтгєс, эмс хvvхдийг хамгаалах зоригтон эрс дутагдаж яс сєнєж, отог мєхєх аюул тохиолддог зовлонг санахад vнэхээр бэрх. Тvvдэг галын  гэрэлд  єєдєєс нь харж суугаа єтгєсийн зовнисон царай харахадр, нvд халтирмаар санагдаж, баахан бодлого болж байснаа :
- Танай Дархас ястанд єєр яс омгийн хvнийг єєрийн  омогт багтаадаг ёс бий юу ? гэж асуухад нь отгийн ахмад євгєн, тэр vг сонсмогц , царайд нь баярын тэмдэг тодорч,
Та нєхєдтэйгээ  манай элкен болох гэж байна уу? гээд
Yгvй гэхэд нь євгєний царай тун урамгvй болсноо, тэгвэл таны тэр асуудаг ямар учир вэ ? гэлээ.
- Бух євгєнтэй урд газар хvний нутагт бариа  тавианд орж явахдаа би нэг сайн хvнтэй танилцаж анд бололцоод тэр сайн анд минь надад итгэмжилж амьтанд туслах чухал хэрэг тохиолдвол хэрэглээрэй. Хар амиа бодон хэрэглэж болохгvй  гэж сурган заасан нэг арга бий. Тvvнийг хэрэглэж , хоёр ястан эвдрэлдэхийг эвлэрvvлэхэд хэрэглэж vзвэл чадах болов уу? vгvй болов уу? гэж бодож байна даа. Гэхэд нь отгийн єтгєс маш баярлалдав.
- Хоёр  Дvлхижегээр  тэдний омог олны сэтгэлийг танай талд болгож, Цахиурчин отгийн амь хохирсон хvний орыг гаргуулж єгсv. Танайханд єєр омгийн хvнийг єєрийн болгож авдаг ёс бий юv? Гэж асуусан учир минь тэр. Бас танай Цахиурчин отгийнхонд зvлгэмэл цахиур зэмсэг хийх арга зааж єгсv. Гараар хvрэхгvй, чулуудаад дийлэхгvй, газар жадлах арга зааж, ан гєрєє хийхэд тэнь тус болж єгсv. Ингэвэл ямар байна ? гэхэд Бага отгийн євгєд, хvvхэд мэт баярлалдаж, тал єгєєд, хоёр ястныг  эвлэлдvvлэн гvйцэтлээ  манай отогт саатаж хайрлагтуй гэж гуйлаа. Отгийн єтгєст санаа сэтгэлий нь тайтгаруулах vг хэлж, олзны хоёр Дvлхижегийн гал дээр очин, сахиулд нь дохио єгч зайлуулаад , тvvдгийн гал нvvртээ тусах газар сонгон сууж хоёр Дvлхижегийг ширтэн ширтэн харахад нь тэр хоёр залуу  анчин, тvvдэг галын жирэлзэн хєдлєх дєлєнд бараг сvvдэр сvvмэлзэн тун сонин харагдах Шонхолойн айван тайван хvрэн бор царай галтай хар нvдний тогтуун амарлингуй мєртєє хvний сэтгэлийг єєрийн эрхгvй  татан дагуулах харцыг анх гайхан харж байснаа, тєдхєн биеэ сул тавьж царай нь тайван болж ирлээ.
- Одоо хэвт, унт унт гэж эцэг хvн, энхэр vр хvvхдээ хэлж байгаа юм шиг нам талбиун дуугаар єгvvлэхэд нь хоёр Дvлхижег дуулгавартайгаар хажуулан хэвтээд, тєдхєн унтаад єглєє. Шонхолой байрнаасаа хєдлєлгvйгээр тэднийг ширтэн харж, баахан юм хэлэх шиг болоод, хоёр сахиулыг дохин ирvvлж, нам дуугаар тэдэнд хэдэн vг хэлээд, унтах газраа чиглэн одов. Их модны захад буусан  Дархас ястны Шаварчин отгийн буудалд, гагцхvv олзын хоёр Дvлхижегийг манан хонох сахиулын гал хэвээрээ асаж, бусад тvvдгийн гал цогшин унтарч, хєл чимээгvй боллоо. Шєнийн харанхуй огторгуйд тvг тvмэн одон жирэв,жарав  хийж  ойн vахын модны орой , зєєлєн салхинаа найгасхийн, юухан нэгэн юм шивнэх мэт шуугисхийнэм бєгєєд отог олноороо нэгэн дор цугларсан хоёр хєлтний  бие болон хувцас хунарын тос, хєлс, утаа элдэв тэргvvтэн шингэсэн хачин vнэр, гал тvvдэг, vнс утааны vнэр тойрон хэвтэж байгаа нохойны vнэр, янз бvрийн идээ ундааны амт нєнжиг  шингэсэн ваар сав, аяга тэвшийн vнэр нийлэн зvг зvг ханхалж, ойн дєрвєн хєлт амьтныг сvрдvvлэн, холоос айлган  зайлуулж, сахиулын  галын  гэрэл улайн харагдах нь  араатныг бас давхар цочоон зайлуулах ажээ.
Хоёр  Дvлхижег залуу, Дархас ястны Шаварчин отгийн олны хамт хойт єглєє нь чонос Шонхолой, Залуудай хоёрын харвалыг гайхан vзэж, чулуудаад хvрэхгvй газар дэлэм хиртэй бяцхан жадаар онох гэсэн юмаа санааны зоргоор онодог айхтар чадалтай зэмсгийн эзэн улс юм байна гэж гайхсан билээ. ХОёр Хумка ч бас харвах чадлаа vзvvлж, єєр омгийн хvн ч гэсэн, тэр сонин гайхамшигт зэвсгийн эзэн болж чадах гэгчийг vзvvлуж билээ. Чингээд хоёр ястан эвлэн найрамдах  аваас, тэр гайхамшигт зэвсгийг зааж єгч хэрэглvvлнэ. Хэрэв хэрэг єдvvлсэн Дvлхиуег эс найрамдаваас, давшгvй чадалтай тэр хурдан зэвсгийг Дархаст бариулж єшєє нэхэн удирдана. Тэр цагт Цахиуртын эзний нэхvн зарц болсон Карыгєс ч ёс алдсан Дvлхижегийг далдуур сєнєєн тусална гэж шонхолойн хэлсэнд хоёр Дvлхижег хирдхийн цочиж, урд шєнє нь зvvдэндээ Цахиуртын амны эзэн аварга могойд голоо тас ширвvvлсэн Карыгєс  бєє гашуудан гэмшиж, Дvлхижегээ Дархастай эс эвлэрвэл бvгдээрээ  баларна гэж захин vзэгдсэний нь гайхан санаад, болзон тогтсон газар  Дvлхижегийн єтгєс хvрч ирэн зєвлєх бий гэж омог ясандаа буцсан билээ. Цахиурчин отгийн єтгєс, хэдэн идэр анчнаар хамгаалуулан сувилуулж, Бага отог дээрээ Шонхолойг сонирхон, Дvлхижегийг хэрхэхийг хууви нийлэн зєвшилдєх гэж бага отгийн элч хvрмэгц  дагалдан  иржээ. Санал нийлэн хэлэлцэж тогтоод байтал , Дvлхижегийн хэдэн єтгєс єнєє хоёр залуугийн хамт хvрэлцэн ирсэн нь  урд ємнє vзээгvй  сонин гайхамшигт зэмсэгтэй хvнийг vзэн танилцаж, зэмсгий нь ольж vзэх санаатай байж, бас Дархастай эс эвлэрвэл яс омгоороо баларна гэж хоёр залуугийн зvvдэнд шєнє бvр Карагєс зvхдэг болсонд нь хирдхийн эмээж, эвсэн найрамдах санаатай, олон vеийн тэртээ Дvлхижегийн нэгэн сайн анчин, Дархасын нэг сайн ангуучинтай дайралдаад , анд болж зэмсэг солилцсон, жадын цахиур гилбэрийг євгєдийн шvтээн гэж хадгалж байснаа хvдрийн арьсан хавтагатай нь  залан авчирсан байжээ. Дархасын Бага отогт vе улиран бас эртний Дархас ангуучны  Дvлхижег  анчнаас  хариу бэлэг болгон авсан  хирсийн эвэр гилбэр хадгалаастай  байдаг нь  эртний тэр “ ангуучин аав “ гэж нэрлэдэг дээдэс нь Бага отгийн хvн байсан тул зэмсгий нь єлзийтэй эд гэж тахидаг байжээ.  Намрын их гєрєєгєєр хоёр отгоороо нийлэн цуглаж “ангуучин аавыг тахина “ гэж найрладаг , vvнд , Дvлхижег ч мєн “ анчин аавыгаа “ мєн ойролцуухан vес тахиж, гилбэрт нь намрын их ангийн дээж єргєн мялаадаг заншилтай байжээ. Эртний домогт  Дархасын “ ангуучин аавын “ бэлэглэж, Дvлхижегийн  “ Анчин аавд “ єгсєн гэж хэлцдэг тэр яс омгийнхоо шvтээн гилбэрийг  Дvлхижег євгєд залж ирээд, эв хэлэлцэхэд тус болох болов уу ? гэж горилжээ. Бага отгийнхон, тэр эртний их  “ ангууч  аавын “ урлан бvтээсэн нандин зэв залж ирснийг сонсоод , отог олноороо идээнийхээ дээж єргєж, агь ганга уугиулсанд Дvлхижег євгєд баярлалдан, манай их “ Анчин аавын “ эрт дээр цагт  “ Ангуучин аавд “ бэлэглэн єгсєн эвэр гилбэр Дархас омогт бий гэдэг нь vнэн vv ? гэж лавлан асууваас бага отгийн  єтгєс, бий гэж хариулаад, хилим загасны арьсан хуучин гэгчийн хавтагтай тэр шvтээнээ хавтагтай хэвээр нь авцарч Дvлхижегийн шvтээний дэргэд эзэн зочны суудлаар залан, Дvлхижег єтгєс тvvнд отог нутгаасаа авч ирсэн идээ, єєхнєєсєє єргєж хавтагт нь мялаалаа. Хоёр ястанд  нь эрхэм  болсон эртний эв найрмын тэмдэг шvтээн, єчнєєн тєчнєєн vе болж сая сая нэгэн дор эзэн зочны  сууринд зэрэгцэн тавиулсан нь  Дархас, Дvлхижегийн эвлэн найрсаг болох хэлэлцэлд их тус  дєхєм болж єглєє. Бас Шонхолойн  нум сум гайхан vзэж, Дзлхижег єтгєс, хоёр залуугийнхаа vгийг мадаггvй  vнэн юм байна гэж биширсэн нь Дархас ястан ийм бvрхий зэмсэгтэй Чонос  гэдэг сvрхий омогтой найртай харилцаатай  болсон тул, эвлэрэхийг хичээвэл зvйтэй  болох нь гэж бодоцгоож , vг найрсаг зан маш эелдэг боллоо. Чингээд, Дархас Дvлхижег хоёр ясны єтгєс, найрамдуу сайхнаар зєвшилдєж, Цахиуртын аманд амь алдсан  Дархас, Дvлхижегийн ясыг тэр нь Дархас, энэ нь Дvлхижег гэж ялгахын  тэмдэггvй  болсон  тул, гурван намар єнгєрєх vес, мєлжvvр салсан ясы нь хам нэгэн дор  єндєрлєн  тавьж нийлэн ёслохоор хэлэлцэн тогтлоо. Дvлхижег єтгєс, Дархас Их отгийн  дєрвєн хvний маь хохирч, эмс vрс  єнчирсєнд vе нас ойролцуу дєрвєн сайн анчнаа ёслон єгч, хоёр ястны дєрвєн єрх харилцан  тєрєл элгэн болохоор  хэлэлцэн тохирч, эвдрэн муудалцахын муу шалтгаан тасарлаа.  Цахиурчин отгийнхон  Дvлхижегт анчин бvхнээ цахиур зэмсэг єгч, эвлэрэн найрамдсаны  бэлэг болгон єгєхєєр болж, хариу Дvлхижегvvд Цахиурчин отгийнхонд  єєдєє амсартай єлзийтэй юм гэж анчин бvхэнд ємд, сєєхий бойви бэлэглэнэ гэж хэлэлцлээ. Шаварчин отгийнхон, Дvлхижегт єєдєє амсарт ваар сав єрхийн тоогоор єгч, Дvлхижегvvд , ой хєвчєєр хэрэн явахад таатай хомбогон сав єгєхєєр болж, хоёр отгийн єтгєс, тэмдэг модонд хэдэн хvнд цахиур зэмсэг, ваар сав єгєхийг, мєн хэдэн хvнд ємд, сєєхий бойви, хомбогон уут сав єгєхийг тус тус хэрчлээ гарган тэмдэглэж аваад олон vеийн тэртээ “ Анчин аав “, “ Ангуучин аавын “ уулзаж бэлэг  солилцсон бор толгойн тэнд хоёр ястан нийлэн цуглаж,  хроёр их аавын шvтээн зэмсэгт идээнийхээ дээжийг єргєн мялааж, найрлан хуримлахаар хэлэлцэн тогтож хоёр отгийн эвдрэн єшиж,  дайралдсан газраа тулалдах аюулаас хагацан эвлэрсэндээ баярлалдан , бас урьд ємнє vзээгvй сонин сайхан зэмсэг  Чоносын их анчнаас заалган хийж, ойр хавийн ястанд байдаггvй сайхан нум сум  гэгчтэй болцгооно  гэж бодохдоо  улам ч их баярлаад болзсон єдрєє хоёр яс омгоороо нийлэн цуглах газар хождолгvй цуглах гэж  Дvлхижегийн єтгєс яаран буцлаа. Цахиурчин отгийн єтгєс ч мєн бэлтгэн зэхэх юмаа янзлан  амжих гэж шамдан хєдлєхдєє, євгєдийн Болзоотын бор толгойд  баяртай учирсу гэж Шонхолой нартай маш элэгсэг дотноор салах ёс хийгээд явцгаалаа. Чингээд тогтсон єдєр болзсон газраа цуглах гэж шаварчин отгийнхон, эрэгтэй эмэгтэй хvн юмаа vvрцгээж  Шонхолой  Залуудай хоёр, хоёр хумкаатайгаа бас тэдэнтэй нийлэн, Болзоотын бор толгой чиглэжээ. Найрын бэлэг, идэх хvнс тєхєєрєх гэж отгийнхон ихэд чармайж, Шонхолой, бас анчид нь нэмэрлэх гэж анд явалцаад, нум сумтай тул анчин их олзтой, омогтой баяр хєєр болцгоон , найрын газар дааж ядам олзтой дєхєж, алсаас харваас , наран мандах зvгтээ єргєн мєрєнтэй, тєрний захын бургас шугуй нь єтнє зvгт хєхрєн харагдагч  уулсын хормойтой нийлж халиуран харагдагч их талын зvvн захад , мєрєн их усны  ойр уран хvний єєлєн хийсэн юм шиг  хєєрхєн бор толгойн  євєрт отгоороо буусан олон хvн харлан vзэгдэв. Ойртон очвол, Дvлхижегvvд хэдийн хvрэлцэн ирж буугаад , Их отгийн  тvрvvч нь хойморлон бууж, Бага отгийн хэдэн гавшгай  залуу анчин болзсон  єдрийн vvрийн шєнєєр хvрч  отгийнхоо буух байрыг шавга босгон тэмдэглэж, бэлтгэн зэхэх ажлаа жин тан болгосон тул, Их отгийн идэрчvvдийг дагуулан отгийнхоо хvний єєдєєс угтан  очиж vvосэн юмнаас нь хєнгєлєн vvрэлцэж буух газар нь удирдан аваачив. Бага отгийн єтгєс хилмийн арьсан  хавтагтай  ангуучин  аавынхаа  зэмсгийг булган сvvл унжуулсан  тас, шар шувууны єдєєр хийсэн шvхрийн ишинд зvvгээд, нэгэн чийрэг анчнаар  залуулан, хоёр талд гь отгийн ахмад эгчмэд хоёр єндєр настан явалцаж, хойноос нь Шонхолой, отгийн сайцуултай  тэдний хойноос Залуудай, Хумкаа нар  Шаварчин отгийнхонд туслалцаж, юмнаас нь vvрэлцэн айстал  Их отгийнхон Дvлхижегийн єтгєстэй шvхрийн ємнє хvрч ирээд євдєг нугалан , баруун гараа єргєн ёслоод, Шонхолойн хоёр талд очиж жагсан явсаар Болзоотын бор толгойн євєрт хvрч шvхрээ зоолоо. Дvлхижег ястны Анчин аавын зэмсэг шvтээн нь шvхэр чимээгvй зулзган хар модноос єлгєєстэй байгаа нь сvр vзэмжээр Дархасын булган сvvл цацагтай тас, шар шувууны єдєн шvхэртэй ангуучин аавын зэмсгээс арай дутуу vзэгдэх тул, дархас ястан баярлалдаж, шvхэр шvтээний эзэн суудалд нь заалаад, Дvлхижег єтгєсийг анчин аавынхаа  цахиур гилбэрийг шvхэр дор хамт залан хоёр ястны их найрамдуугийн хуримд хамтатгаягэхэд Дvлхижег єтгєс баярлалдан  хvдрийн арьсан хавтагатай  цахиур чулуун гилбэрээрээ, зулзган хар модноос салгаж шvхэр дор бага отгийн Ангуучин аавын гилбэрийн  дэргэд залжээ. Чингээд  Дархас Дvлхижег хоёр ястан отог омогтны бэлтгэж ирсэн ирсэн идээ ундааны дээжээс шvхрийн ємнє хавтгай чулуугаар хийсэн ширээн дээр єргєж, бага отгийн эгчмэд, єчиг найруулахдаа бэлэн vгтэй тул архас ястны ємнєєс тvрvvлэн босож, Ангуучин аав, анчин аавын ємнє  єчиг дуудах болоод алаглан оёж, хар цагаан ангийн vсээр чимэглэсэн хувцсаа засаж булган малгайгаа буурал толгой дээрээ янзтайхнаар  ємсєєд, хэдийн тэнхээ оруулах ундаанаасаа уусан тул, цагриглан хєхєрсєн нvд нь залуугийн адил гялалзан , ваар аягаар дvvрэн хийсэн мэлтгэнэн хvрэн єнгєт ундаагаа хоёр гараараа бариад уянгатай сахйан хоолойгоор эгшиглэн дуудаж :
гэж хангинам сайн хоолойгоор хадан толгойд цуурайттал дуудаад ваар аяга дvvрэн ундаагаа дээш нь тэнгэрт, доош нь газарт, хойш нь булган сvvл цацагтай шvхэр дор залаастай Ангуучин Дархас буурал Ав, Анчин Дvлхижег Буурал авын гилбэрийн зvг єргєєд, Дархас отгийнхны  зогссон газар эргэж одов. Дvлхижег талаас Анчин авын удамтай гэдэг нэгэн єтгєс гарч ирээд, бас нэг ваар савтай ундаа мэлтэлзvvлэн  барьж, хоолойгоо баахан чичирхийлэн  :

гээд савтай ундаагаа цацан єргєєд Дvлхижегийн сууудлын дээд талд очин суув. Чингээд зvvн баруун хоёр талаас дархас, дvлхижег хоёр эмгэн  босож, шvхрийн идээний чулуун ширээний ємнє  чулуу дєрвєлжлєн  єрж зассан газар очоод, єєд єєдєєсєє сєхєрч, тэр дєрвєлжлєн єрсєн чулууны зvvн баруун талд суулаа. Хоёр талаас  хоёр залуу бэрээд жигд нарийн хагалсан давирхайтай хуурай тvлээ атга атгаар барин тэр дєрвєлжин чулуун хvрээн дотор єрєєд хоёр эмгэдийн доод талд нь цомцойн суужээ. Дархас эмгэн цахиур хавирч Дvлхижег  эмгэн галаа тод эрчлэхийг хоёр талынхан ширтэн харж, дархасын эмгэний уулнаас утаа урдаар уугихад цархас их бага отгийнхон ,
- Хааг , хааг, хааг гэж  Хэрээ гарвальт ясныхаа уриаг гурвантаа сvртэйеэ  хашгиралдан , єєрийнхєє галыг урдаар ассанд  урагштай сайхны шинж тэмдэг гэж баярлалдав. Чингэтэл Дvлхижег эмгэний уулнаас ч  утаа баагиж,vнэгэн гарвальт Дvлхижегvvд,
- Шуа, шуа, шуа гэж яс омгийнхоо уриаг єндєр дуугаар гурвантаа хашгираад  єєх тос барьсан дєрвєн эмгэн, дєрвєн хvvгээ дагуулан дархас ястан цахиур цахин Дvлхижег ястан нь галын мєд эрчлэн  хавирч эргvvлэн нэгэн газар нь хоёр талаасаа тахилын галбн зvг очиж, гал асаасан хоёр эмгэний доод талд  очиж сууцгаалаа. Хоёр талаас асаасан гал дvрэлзэн бадарсаар нэгэн гал болон асахад , хоёр талын хvн цєм баруун гараа тохой нугалан залбирч, галын хоёр талын эмгэн босоод , єєхнєєс барин дархасын эмгэн хоолойгоо засан дуудруун :
гээд тvр завсарлахад нь Дvлхижег талын эмгэн босоод єєхнєєсбарин жингэнэм хоолойгоор татаж эгшиглэрvvн :

гэхэд нь Дvлхижег эмгэн залган дуудруун :
гээд, хоёулаа єєх тосноос галдаа єргєєд, цомцойн сууж, уртаар татан галынхаа магтаал хєгжєєн дуудруун :
Нэвсийн  сууж дууднам  гээд галдаа дахин єєх тос єргєхєд, хоёр талын залуу бэрээд галдаа давирхайтай мод хийхэд дvржигнэн асаж, єєх тосноос дєл нь дєрєлзєж, давирхайхнаас мушгиралдсан хар утаа єєдєє суунаглан єрвєлзєхєд  Дvлхижег эмгэн, тос єєх єргєн залбирсаар тамлан дуудруун :
гээд єєх тос єргєхєд нь хоёр омгийн эрс, эмстvрэн дуудаж,
гээд зогстол, Дархас эмгэн  vргэлжилж,
гээд налд єєх тос єргєхєд, бээрээд тvлээ тос нэмэн Дvлхижег эмгэн :
гээд галдаа єєх тос єргєн дохиход  дор нь сууж байсан дєрвєн Дvлхижег анчин , Дархас эмгэний талд гарч, галын ємнє сєгдєн , єєх тос хийлээ. Дvлхижег эмгэний талд сууж байсан дєрвєн эмгэн Дархас ястанд шилжиж байгаа дєрвєн хvvгийнхээ ард нь сєхрєн сууж, Дархасын гурван эмгэн, нэг євгєн тэдэнтэй зэрэгцэн сєхрєєд гар тахигч Дархас эмгэн дуудруун ,
гээд галдаа мєргєхєд нь Дvлхижег эмгэн єндєр дуугаар
Саалуу саалуу саа – аа – луу
Гээд галдаа єєх тос єргєн мєргєхєд нь Дархас Дvлхижегийн дєрвєн єрхийн найман єтгєс, агь ганга, єєх тос галд хийж, дєрвєн хvv нь сєгдєн мєргєж галд єєх хаяад, шvхрийн ємнє очиж, хоёр хавтагыг тосоор мялаалаа. Тэгж байтал дээгvvр нь хон хэрээ гааг, гааг, гааг гэж гурвант гааглан нисэж єнгєрсєнд Дархас бvгдээрээ баярлан :
Гааг, гааг , гааг гэж хашгиралдан, євгєд эмгэд, хон гэрээ гарваль маань хишгээн хайрлаа, хишгээн хайрлаа. Хурай, хурай ,хурай гэж дээшээ идээнийхээ дээжээс цацав. Чингээд ёслол гvйцэж, сахь галын хоёр талаар , настангууд нь дээд талд, залуучууд нь  доод талаар сууж, хоёр захынхан нь нийлэн, том тал хvрээ мэт жигдрэн суусанд, хоёр анд ястны шаламгай эмэгтэйчvvд , ясан  тєрєл барилдах хуримын идээ зуушийг базаан бэлтгэсэн тул загасны чанасан, шарсан, утсан, давсалсан мах, ан гєрєєний болон тураг шувууны  чанасан, хорхоглосон, утсан, татсан, янз бvрийн махан хоол, шєл, цангаа хариулах ундаа барьцгаан, хоёр vvрд найрамдуу ястны хvмvvс , хутга тавилгvй мах идэж, хундага тавилгvй тэнхрэл ундаа ууцгааж, євгєд єтгєс, цємєєрєє Дархас Бага отгийн эгчмэдийн удирдлагаар хоёр отгийн эмсийн  найруулсан тэр сайхан цэнгvvлэгч ундаанд сэтгэл сэргэж, бие чангарсандаа баярлацгаалаа. Чингээд Дархас Их отгийн єтгєс зєвлєлдєєд, ясанд нь хамжсан дєрвєн Дvлхижегийг олонд зарлаж, Дархас яст Цахиурчин Их отгийн Дvлхижег омогтон боллоо. Гээд, дор бvрд нь цахиур чулуун гилбэртэй жад гардуулж, гvйцмэгц, Шонхолой босоод, насаар ахмад нэгэнд


Гээд нэг нум, хэдэн суттай єгєхєд  нь тэр Цахиурчин отгийн Дvлхижег омогт болсон анчин нум сумы нь  аваад, чухам яадаг юм болохыг  мэдэхгvй, дэмий л эргvvлэн харж, жад гэхэд богинохон бєгєєд нарийхан энэ юу юм бол доо, бороохой гэхэд энэ матигар мод яасан чиг хєнгєн юм бэ ? гэж одоо эцэг нь болсон Цахиурчин єтгєсєєс сэм асуувал тэр єтгєс Шонхолойн харвалыг vзсэн тул, инээмсэрч єгvvлрvvн :
- Энэ гайхамшигч зэмсэг чамд бэлэглэсэн нь манай отог хамгийн тvрvvнд ийм чадалтай зэмсгийн эзэн боллоо. Яаж хэрэглэдгий нь чи мєдхєн vзнэ гэж хэлэхэд нь чийрэг анчин эр, нум сумаа элгэндээ тэврэн, царайд нь баярласан шинж мэдэгдэж єнгєний дор цомцойн  суув. Хурим тvр завсарлаж, Дархасын ахмад євгєн олны зvг хандаж, єндєр дуугаар зарларуун :
- Ах дvv олон бvгд сонс оо . Манай хоёр ястныг  эв нийлэн ясан тєрєл барилдуулах мэргэн арга зааж єгєєд манай хоёр ястанд урд ємнє дуулдаагvй сонин гайхамшиг нум сум гэдэг сайн эрийн мэхийтэл татаж, санаандгvй хол газар араатан дайсан алин алиныг чиг даран чадах бид бvгдийн зvvд зєнд ороогvй зэмсэг хайрлан гийгvvлсэн Чоносын Шонхолой мэргэн , нєхєд сэлтээр бидэнд нум сумаар харвадаг чадлаа vзvvлэн баясгана. Єлзийт сайхан энэн хуримандаа бид харвал vзээд , сvvлээр нь манай Дархас, Дvлхижег хоёр анд ястны шєрмєстэй бєхцvvл, гарынхаа бєхийг гайхуулан vзvvлж, олныг баясган, эрхэм гийчнээ цэнгvvлнээ , гэхэд нь хоёр Хумка тавин нумны газар  гєрєєсний нойтон арьс урт сур аргамжинд тэлэн татаж хоёр талд зогслоо. Шонхолой, гурван сум бvсэндээ  хавчуулан, урагш давшиж гурвантаа харавмагц сум тоолон гурын арьсыг шовт харвалаа. Дvлхижег олон, тийм юм огт vзээгvй тул, маш их гайхаж, сум онтуудах бvр  хєгшин залуугvй дуу алдан  шуугилдаж, Дархас Их отгийнхны  олонх нь  бас  Шонхолойн харвалыг хэдэн єтгєсєєс дуулахаас биш , vзээгvй тул, тэсгэлгvй баярлалдан сонирхов. Шонхолойгоос нумаар шагнуулсан Дvлхижег, тэр харвал vзээд , дэвхцэн баярлаж, яаж харвадагийг заалгасу гэхэд нь Хумка Yхvv  би  зааж єгнє гэж олны хєл vймээнээс холхон газар  аваачив. Харвалы нь сурах гэсэн Дархас, Дvлхижег  залуус хойноос нь бєєгнєрєн дагалдтал, бєх  барилдана гэж зарласанд, барилдах оноотой хэдэн залуус, арга буюу  бєхийн цуглах газар, гэдэргээ эргэн эргэн одлоо.  Дархас, Дvлхижег хоёр ястан , гурван єдєр хуримлаж, Yхvv, Гекvv, Залуудай  гурван хэдэн хавчаахай нум хийж, Цахиурчин, Шаварчин, Дvлхижег анчинд яаж нум сум хийж харвадагийг заан хуримын сvvлийн єдєр, хоёр ясны эмэгтэйчvvд, хоол хийхдээ Залуудай, Yхvv, Гекvv  гурвын гєрєєлж, талын цагаан зээр, тахь, хулан  харван гєрєєлснийг дагалцан явсан анчин, євчин эвдэж, vvрэн зєєж, нум сумны чадлыг гайхан биширчээ. Тэр гєрєєнд бас хэдэн дархас, Дvлхижег анчин ерєєс хээрийн ан гєрєє маш элбэг бєгєєд , сум тусах хэмжээний газар ер ангаас айхгvй харваач хvний гєрєє хийхэд тун ц таатайхан тул, харвал сурч байгаа Дархас, Дvлхижег маш хєгжилджээ. Хуримын сvvлийн єдєр хоёр ясны євгєд , хэрчлээ модоо барьцгаан Дархас Их Бага хоёр отгоос Дvлхижег ястанд барих бэлгийг нэр дуудан тvгээж, мєн Дvлхижегээс Дархаст найрсаг сэтгэлийн бэлэг болгон баоиулах зvйлийг хvн хvнд гаодуулан єгч, бєєн  их баяр хєєр боллоо. Гурван хоног найрлан хуримлаж, идээ умдааныхаа сайнаар харилцан дайлсан тул, Дархас, Дvлхижегийн бараг хvн бvр тэр гурван хоногийн найр хуриманд зvс нь єнгє орж, хацар нь булцайж таргалцгаан, ирэх жилийн яг энэ vед энэ л Болзоотын бор толгойд баярын царайгаар бvгдээрээ  золгож, яс дундын найр хийнэ гэж тогтжээ. Дархас, Дvлхижег хоёр ястан харилцан анд бололцсон тэр Болзоотын бор толгойн энгэрдэх элгэн чулуунд бороо усны дусаалаас нємєр нэг хємєгт нь цахиурчин отгийн нэгэн уран єтгєс, улаан зос, євгєдийн гилбэрт єргєсєн єєх тостой нухан зуураад , далавчаа дэлгэсэн нэг шувуу, нэг араатан зураад, нум сум  барьсан  гурван хvн бас адуу гєрєєс тэргvvтнийг зуржээ. Нэг дєрвєлжин хvрээн дотор тоо томшгvйолон цэг шиг юм зурж, хоёр хажуу талд нь жад барьсан хоёр том хvн дvрслээд цугласан олон тэр зосон зургийг vзээд , шувуугий нь дархасын хон хэрээ гарваль нєгєє нэг том сvvлт  араатныг Дvлхижегийн Yнэгэн гарваль нум сум барьсан  гурван хvний дvрсийг дор нь шавар  ваар цахиур гилбэр зурснаар нь Дархасын шаварчин отог Цахиурчин отог гэж таниад дээрээ жижигхэн vнэг шиг  амьтны зурагтай хvний дvрсийг Дvлхижег гэж vзvvт танин, Дархасын Шаварчин, Цахиурчин отог, Дvлхижег гурван анх удаа нум сумтай боллоо гэснийг хэлvvлэлтгvй  ухаарч, ан амьтаны дvрсийг ангаар баян дєрвєлжин доторх олон улаан цэгийг эв нэгтэй хоёр ястан єнєржин, дєрвєн зvгт тvгэн дэлгэрсээр дэлхий дvvрч, гал нь огторгуйн одон мэт олон болоын ерєєл болгож, хоёр хажууд нь хоёр жад барьсан том  хvн бол , анд ястнаа тэтгэн хамгаалагч ангуучин буурал аав, Анчин буурал ав гэж зураад, Дархас Дvлхижег хоёрын  гарвалийн дунд нь босоо чихтэй дэлт нэгэн араатан зурсан нь  гайхамшигт чадалт нум сум бий болгон гийгvvлсэн Чоносын дэлт чонон гарваль гэж, дор нь нум сум зурсанд , олон бvгдээр тэр зосон зургийг єєх тосоор мялааж гурван хоногийн єлзийт хурим найраа тєгсгєн, гурван зvг  тархан одлоо.
Их мєрний усанд тулсан хясааны євєр талд дєрвєн хvнд сайхан таарсан нємєр хємєгт нь дэвсгэрээ засаад ёроолд нь галаа тvлж, Шонхолой, Залуудай хоёр  нэг оронго хорхоглон  боож суув. Гекvv, Yхvv хоёр  тvлш базааж хуурай мєд татаж байв. Мєрний зvгээс  vдшийн сэрvv татаж, єдєржин сэлж алжаасан аянчинд маш таатай тул, Гекvv, Yхvv хоёр хуурай тvлээ овоолон хураагаад , галын хажууд суун машид амсхийн жаргасан байдалтай, боож хорхоглосон оронгын мах иднэ гэж хамраа сарталзуулан болж байгаа идээний vнэр шиншлэн авай.
- Хvн гэдэг мєн хэцvv аргатай амьтан юм даа. Ийм хурдан амьтныг харван унагаж, ийм сайхан хоол хийх гэж мєн ч сайхан аа. гэж Гекvvгийн хэлэхэд  Шонхолой  инээмсрэн :

- Хvн яагаад ийм аргатай болсныг чи мэдэх vv ?  гэхэд нь
- Yгvй гэлээ.
- Тэгвэл дуулж бай. Анх дээр цагт эвэртэй сvvлтэй, араатан соёотой, жигvvртэй, далавчтай олон амьтанд их тэнгэр арга єгнє. Хэнд нь єгєхийг чуулган чуулж, єєрсдєє мэд гэж гэнэ.  Тэгтэл тарвага , арслан, заан, хирис, чадалтан тэнхээтэн мэдэх байлгvй дээ гээд  чуулганд очсонгvй. Чуулган тараад нэг  угалз ууландаа буцах замдаа, тарвагатай дайралдаж,  тарвага
- За, чуулганы сонин юу байна. Арга хэнд єгєхєєр тогтов гэхэд угалз :
- Эвэр сvvлгvй ядуу нэгэндээ єгье гэж чуулганаараа хоёр хєлтєд л аргаа єгье гэж тогтлоо гэхэд тарвага амаа барьж
- Чаа бас даа. Очдог юмандаа би очсонгvй, эвэртэн соёотонд найдаад очсонгvй биш  боллоо. Аварга их чадалтан маань бяр их тэнхээндээ найдаад, айхтар амьтанд арга алдчихаж дээ. Одоо даргар их эвэр чинь даваанд, дарвагар том эрvv чинь хоёр хєлтийн ард vvрээстэй болно доо. Би бушуухан  далд орохыг бодсуу гээд нvх ухаж эхэлсэн гэдэг.
-  Тэгээд хоёр хєлтєн бид аргатай болж, арслан , заан, хирис, бух гєрєєс ч хvний арганд орж, уруулы маань єєхєєрєє тостдог боллоо. Хурдан хєлт зээр оронго чиг , хоёр хєлтийн идэш болсон гэж манай євгєцvvл ярьдаг асан гэхэд нь Гекvv
- Тэр арганд орохгvй юм гэж байх уу ? энэ  нартад ? гэж асуулаа.
- Орохгvй юм байхгvй гэж єтгєс дээдэс маань ярьдагсан. Урд гарсан чихнээс хойно гарсан эвэр гэж, уулын цаана уул байдаг шиг ухааны цаана ухаан, аргын цаана арга байх учиртай. Хожим хойнын ач vрсийн арга ухаан нь юутай х болохыг тийм гэж одооны бид таахын аргагvй бий гээд , юм их vзсэн амирлангуй цэцэн нvдээрээ  Гекvv, Yхvv хоёрын гайхан сонирхсон гэнэ зальгvй царайг хараад, эцэг мэт энэрэн мишээв.
- Одоо хорхог болж байна. Гээд Гекvv хоёр яаран босож, Залуудайд туслалцан, цахиур хусуур, хутгаар оронгын vсийг хусалцан зулгааж цэвэрлэлцэхэд  ойн хоёр Хумкагийн дэргэд Залуудай, эцгийнхээ нvдэнд тун сайхан чилгэр биетэй аруухан цэвэрхэн бєгєєд хєдлєх нь уяхан таатайхан харагджээ. Ойн хоёр Хумкагийн бие нь чийрэг шєрвєслєг боловч, нарлаг талын анчин удамтны дэргэд арай л  сvр муутай vзэгдэж, зэрлэгдvv шинжтэй  ажээ. Тэднийг харж суутал, хоол ч болж сайхан болсон  махны vнэр ханхлан , Залуудай, галдаа тvлээ нэмээд,

- Аав аа, хоол боллоо шvv гэхэд нь дэргэд нь очиж,бvгдээрээ амтархан идэж эхэллээ.  Чингээд, Дархасын Шаварчин омгийн эгчмэдийн зааж єгсєн євс vндэс тvvж, хатаасан цэцэг жимсээр нь хандалсан умд, шавар ваарнаас аягалан ууцгааж, vлдсэн махаа єглєє иднэ гэж шєнє араатан амьтан хvрэхгvй єндєр чулуун дээр тавиад галын дэргэд хvрч ирэхдээ Залуудай:
- Энэ хавьд хvний vнэр гарч байна гэж эцэгтээ нам дуугаар хэлсэнд, Шонхолой зовнисхийж, хоёр Хумкагийн хамт галаас баахан холдосхийн, салхи vнэрлэвээс vнэхээр, шугуй бургасан дотроос хоёр хєлтний vнэр  гарах ажим. Гекvv, Yхvv хоёр , салхин зvг vнэрлэсхийж байгаад, хоорондоо хэдэн vг шивгэлдэн, Шонхолойн  дэргэд хvрч ирээд,
- Дайсагнах хvний vнэр арай биш, хэдэн эм хvний vнэр сэнгэнэсхийж байна. Эр хvн байхгvй бололтой. Гэж хэлтэл, хуурай мєчир тас хийн хуга гишгэсэн мэт чимээ шугуй дотроос сонсдов.
- Хvн байвал, наашаа хvрээд ир гэж Шонхолойн дуудахад, хариу чимээ огт гарсангvй.  Гартаа барьсан нум сумаа газар тавиад, галын зvг найрсгаар дохин зааж, бас хэл нэвтрэлцэх хvн байвал, наашаа хvрээд ир гэж дахин дуудваас , тэр vл таних хvний vнэр салхинд  ханхалсхийн мэдэгдэх боловч, бас л хариугvй. Yхvv урагш давшиж,  єєрийн нутгийн vгээр бас хэдэнь дуудваас, шугуй дотроос  нэг жад барьсан навтгар хvн гарч ирэв. Yхvv, Гекvv хоёр бас дахин урин дуудваас , тэр навтгар эмэгтэй, гэдэргээ эргэж хэдэн vг дуугараад аяархан галын зvг дєтлєв. Хойноос нь жад бороохой барьсан  арваад хvн, байдлы нь vзвээс цєм хижээл насны буюу нэг хэсэг нь бие бялдарыг vзвээс залуу бололтой  эмс дагалдан гарч ирэв. Олонх нь уранхай сармай хувцастай, хєх царайтай хєгшин залуу бєгєєд  хvvхэд шуухад дагуулсан  vvрсн юм vзэгдэхгvй эмс. Оронгын махны vнэр хамраа сарналзуулан  шиншлэн айсаж, байгаа байдлыг vзвэл маш их єлссєн бололтой бєгєєд vл таних хvнийг vзээд баахан эмээх байдалтай боловч, галын гэрэлд  Шонхолойн айван тайван амирлангуй царай, найрсаг байдлыг vзээд эмээх найрсаглах сэтгэл хутгалдан буй ину хєх царайд нь тодорхой vзэгдэм. Наашаа ирж сууцгаа. Бид  та нарт гэм  болохгvй, аяны явуул улс гэж Шонхолойн хэлэхэд , хэлий нь мэдэхгvй боловч дууны єнгє байдлаар хорлох муу санаагvйгйи нь тэр ойн эмс танин мэдэж галын зvг дєтлєн ирэв.
- Наашаа суу гэж Хумкагийн зааж , галын дэргэд суухад тэдгээр эмс эгчмэд эмийг дагаж галын дэргэд сууцгаав. Чингээд єлєн нvдээр ийш тийш  харж саяхан цадтал мах идсэн хvнээс тос нєнжигтэй идээний vнэр гаоч буйн дээр  гал удтал vзээгvй байдалтай галын нєлєєнд их л таашаан баярлаж элгээ ээж суухад нь  Шонхолой єрєвдєж, Залуудайг
- Єнєєх vлдсэн махаа эдэнд єгч, санамсаргvй гийчинтэйгээ идээгээ хуваалцья гэхэд  нь Залуудай тєдхєн мах тавьсан чулуун дээр авиран гарч , Гекvvд доош нь буулгаж єгсєнд, мах хараад, тэдгээр ойн эмсийн  нvд гялалзаж, маасганан инээмсэглэцгээлээ. Шонхолой хутгаа авч , эгчмэдээс нь эхлэн хvн бvрд хувь хvртээж єгсєнд , цєм тэсгэлгvй баярлацгаан маш єлссєн байдалтай, жигтэйхэн амтархаж идэцгээлээ. Дєрвєн аянчны идээд vлдээсэн оронгын махнаас vлдсэнийг нь идээд цадсангvй боловч  єл залгаж, дотор нь онгойсон бололтой . Ингээд нэг хоёроороо усан дээр очиж ундлаад галын дэргэд хvрч ирэн  сууцгааж, Шонхолойг ахмад хvн  юм байна  гэж тэдгээр ойн эмсийн эгчмэд нь таньж маш найрсаг байдалтай инээмсэглэн хэдэн vг хэлсэнд  Гекvv ,
- Эдний vг нь манай Хумкагийн  vгтэй нилээд ойролцоо. Ер тойм тєлєвийг мэдэж болох юм байна. Галынхаа дэргэд хонуулах гэж хоолноосоо єгєлцсєнд баярлаж байна гэж хэлж байгаа болотой гэхэд нь Шонхолой,
- Эд чухам юун улс, яагаад дан эмс, эрэгтэй хvн нэг ч vзэгдэхгvй байгаа юм бэ ?  Отог гал нь хол уу ?  гэж асуулгасанд  Гекvv, Yхvv хоёр даруй  хэл залгаж, тэр эмэгтэйд Шонхолойн vгийг дохио хавсран нэвтрvvлбэл  эгчмэд   нь гар дохин нvvр царайн хєдєлгєєн оролцуулан нэгэн хэсэг юм тоочиж, заримдаа босон харайж, ноцолдон тэмцэлдэж байгаа зэрэг байдал vзvvлэн ярив. Гекvv Yхvv хоёр заримдаа дахин дахин юм асуун , рхарилцан дохилцож, бусад эмэгтэйчvvд нь эгчмэдийнхээ хэлж байгаа vгэнд нэмэр оруулан, хажуунаас нь єлгєж аваад юм хэлэх дохих байдал нь хэл мэдэхгvй хvнд чтойм тєлєв нь ямархан нэгэн дайснаас  тутаан дvрвэсэн бєгєєд гал алдаж зvдэрсэн байдалтай бололтой. Тэлгээр ойн эмсийн эгчмэд нь vг яриагаа тєгсгєєд хєдєлж халсандаа хєлс цуварснаа  арчаад, галын дэргэд суун, Шонхолойн єєдєєс маш дотно элэгсэг бєгєєд талархсан байдалтайгаар харав.  Гекvv , Yхvv  хоёр  бие биендээ элбэж, тэр эмэгтэйн хэлсэн vгийг Шонхолой, Залуудай хоёрт дохио нэмэрлэн нэвтрvvлэхэд ойн эмсийн эгчмэд нь Гекvv, Yхvv хосрын ам царайг ажиглан  харж,  зарим газар толгой дохин , зарим газар гар бие хєдлєн юм дуугарч суув. Аялгуу баахан єєр тул vг бvрийг эс нэвтрэвч Yхvv, Гекvv хоёрын тоймлон ухаарсан нь  урин дулааны  цагт эочvvл нь тусдаа хэрэн хэсдэг, эмцvvл нь тусгайдаа бидэн аж тєрдєг  бєлєг улс ажээ. Чингээд дайсагнах нэгэн аймагт эмэгтэйчvvд нь дайруулж  нэг хэсгийгээ олзлуулаад, вааран саванд  авч явдаг галаа  алдаад дахиж гал олж чадахгvй, сандан мэндэн дутаах vес  хvvхэд шуухадаа хvртэл хаяцгааж, амь бултан гарсаар огторгуйд тэргэл сах гурван удаа гарахыг vзсэн. Тэр завсар их мєрєн дагуу тvvхий загас,  дийлэх нэг амьтнаа агнаж, тvvхий махы нь  идэн амьдарсаар иржээ. Эрэгтэйчvvлээ эрээд олсонгvй, гагц хэдэн хvvр vзсэн.  Мєн єнєєх дайсан аймагт  дарагдан сарниж зайлсан бололтой гэж ярьж байгаа болотой хэмээн Шонхолойд сонсон ухаарснаа  нэвтрvvлэн хэлэхэд Шонхолой тэднийг тэсгэлгvй єрєвдєж, уранхай ноорхой, тамтаг болсон хувцас хунар, ядруу муу бороохой, ур хийц муутай чулуун гилбэртэй богино жад  шиг зэмсгий нь хараад сvvрс алдаж,
- Эр эмээрээ салангад явдаг аймаг байдаг гэж би дуулсан. Тэдний нэг нь эд байж л дээ. Тун ч хєєрхий  улс  байна даа. Цахиур чулуу хавирч гал гаргах арга бид зааж єгсv гэж хэл гэхэд нь Гекvv, vхvv хоёр vг дохио хавсран нэвтрvvлбээс, тэр ойн эмсийн эгчмэд нь машид гайхан, яаж чулуунаас гал гарч болдог юм бэ ? гэж  асуув. Шонхолой, цахиураа авч, бяцхан хавтган дотроосоо уул гаргаж, цахиур хэд хавираад, уул нь уугиж , євс хялгананд хавчуулан vлээж, гал асаасанд тэр эмс бvгдээр гайхан сочиж,  нэг нь vнэхээр гал юм уу ? гэж хуруугаа галд хийж  халаад дуу алдан  яаран гараа татсанд бvгдээрээ инээлдэв. Чингээд ойн эмсийн эгчмэдэд хавтганаасаа бас цахиур гаргаж єгєєд  цахихыг заахад анхандаа чадахгvй, тийм жижиг юм бараг барььж vзээгvй, тун мулгуу тулгуу байвч, сурахыг vнэхээр хичээж хvvхэд шиг сонирхон  цахиж, оч гяласхийхэд баярлан, аман дотроо юм гvнгэнэж байв. Чингээд яаж уул хавчин барьж цахиур хавирахыг заалгаад, нэгэнт оч, уул дээр нь тусаж уугисанд, дэргэд нь  овооролдон цугласан эмс бvгдээр баярлалдан дуу алдав. Чингээд цахиураар ноцолдсоор мєддєє салах шинжгvй байхад  Шонхолой, маргааш уул яаж хийдгийг зааж єгнє гэж Yхvvгээр хэлvvлээд энэ орчим дайсагнах хvн , том араатан  байхгvй биз гэж асуулгахад  ойн эмс, ойр  хавьд єєр хvнийг vзээгvй. Том араатан ч байхгvй  гэж хариулаад, араатнаас чоно л бий гэж нэг эмэгтэй нь яг чоно шиг улин дvрслэв. Гараараа дохиж, арслан заан, хирисийг асууваас, арслан заан хааяа дайралддаг. Хирис байхгvй гэж хариулсанд , араатан дайснаас айлтгvй юм байна гэж Шонхолойн сэтгэл амрав.  Унтахыг завдаж дэвсгэр зассан газлраа очиход нь ойн эмсийн эгчмэд нь нэгэн эмд юм хэлж , галын дэргэд мануулан суулгаад, бусад нь гал тойрон хэвтэцгээсэнд Шонхолой  энэ шєнє манаатай боллоо гэж санаа амар унтав. Нойр нь сэргэг тул  шєнє хэдэн удаа сэрээд  харваас ойн эмс ээжлэлдэн  гал сахиж, шєнєжин гал єрдєн байгаа нь харагдав.  Єглєє босоход нь  ойн эмс хэдэн том гэгчийн загас галд шарах нь шарж, булж болгох нь болгож, алдсан галаа отсондоо их л бахархаж, дєрвєн анчныг идээнийхээ дээжээр хvндлэв.Чингээд Шонхолой Yхvv хоёр  нэгэн хэсэг бор гєрєєс ойн захад vзэгдсэнийг  гєрєєлєх гэж очоод тєдхєн нэгийг харван унагаж авцарсанд ойн эмс , харвал vзээгvй тул маш их гайхаж, Yхvv, Гекvv хоёроос яаж ингэж чулуудаад гэм хvргэхгvй хол газраас амьтан жадлан унагадаг  юм бэ?  гэж асуун  сонирхож нум сумы нь ямархан энэгн догшин  амвтан адил vзэж, эмээсхийн болгоомжлох боллоо. Тэдгээр ойн эмсийн эгчмэд нь сvрхий ухамсар хvн тул бусад  эмсийн  бор гєрєєсийг шарж болгох завсар Шонхолойгоор заалгаж цахиурын уул хийхэд хэрэглэдэг євс  мєєг танин мэдэх болж, Yхvvгээр хэлvvлэн , яаж уул хийдгийг заалгаж  авав.  Тэр завсар мах ч болж, цємєєрєє идэцгээгээд, Шонхолойг тэр ойн эмстэй салах ёс хийгээд явах гэхэд Гекvv
- Эд биднийг дагаж явсуу гэж байна. Танихгvй газар бидэнд бас нэмэр болох юм биш байгаа  гээд Шонхолойн єєдєєс харахад нь
- Манай завьд эд яаж багтахав гэхэд Гекvv , усны захаар явахдаа яасан чбиднээс гээгдэхгvй гээд, ойн эмсийн зvг хэдэн vг хэлэхэд , тэр бvгд Шонхолойн зvг хоёр гараа  сунган  гуйх  байдалтай дор дороо юм шулганалдаж, эгчмэд нь жадаа барин , дайсан дайралдана гэсэн юм шиг хатган чичих дvр vзvvлэн юм хэлэв. Yхvv хэлмэрчилж,
- Бидэнд тусалсан та нарыг бид даглдан явж, дайсантай тулах цаг тохиовол ухралтгvй тулна. Бид хамт явья. Та нарт бид саад болохгvй. нэг хэсэг газар ч мэднэ. Галы тань сахиж хоолы тань  хийж явсу гэж байна гэхэд нь  Шонхолой  єрєвдєн  зєвшєєрч,
- Ганц хvн - хvн  болдоггvй, ганц цучил гал болдоггvй гэдэг билээ. Бие биендээ тvшиг болж яваад vзсv  гэж, завьдаа суутал Гекvv эргээр тэр ойн эмстэй явж, хєлийнхээ чилээ гаргана гэж, тэдгээрийн хамт нум сумаа барин явжээ.
Ойн эмс єлсєх цангах, ядах зvдэхийг энгvvн хэрэг гэж бодох, маш хатуужилтай бєгєєд загас барих,  идэх, vндэс тємс тvvх, хирэндээ таарсан  ан агнахдаа дадлагатай, аргагvйд хvрвэл араатан дайсантай чтулахаас буцахгvй, хатуужил зоригтой тул , дєрвєн  аянчинд нэлээд бvл хань болж, адаг наад зах нь шєнийн хоногт тvлээ тvvх, араатан тэргvvтнээс ээлжлэн манаж сэрэмжлэхэд тус нэмэртэй байлаа.
- Нєхрийн тус бvтвэл, єєрийн тжс бvтнэ гэж энэ дээ. Гал алдсан энэ хэдэд бид цахиур хэрэглэж гатай болох арга зааж єгсний хариуд эд бас бидэнд хvч нэмэр болж, танихгvй газар  олон араатан амьтны дунд  амиа бvгдээрээ нийлэн хаацайлахад  бас тус болж байна шvv.  Хvн хvндээ тус болохыг бодож  явах  ёстой юм шvv  хvv минь. Гаднаа болгоомжилж хар санавч, дотроо цагаан санаатай, амьтанд туслахыг vргэлж бодож явах ёстой юм шvv гэж Шонхолой хvvдээ сургаж, эцгийн амьдад газар таньж, хvнд тус болохыг  ёс болгож явах хэрэгтэй шvv  гэж vйсэн завьдаа хоёулан эргийн ойр гvехэн  шиг газар  ээлжлэн хатгаж явахдаа эргийн дагуу цуван явж байгаа ойн эмсийг харан хэлж, наран шингэх тийш хандсан тул , бор хоногийн газар шинжиж явав. Ойн эмс бас амь хоргодож шєнє элдэв араатнаас айлтгvй хонох газрыг шилж сонгохдоо сайн тул, тvрvvлэн явсан нэг эмэгтэй буцан ирж, хоноход тохиромжтой нэгэн газар олсноо  мэдэгдэв. Чингээд тэр газрын тушаа завиа хатгасаар ойртвоос хэдэн залуу эмс, хэдийн хуурай мод тvлш базаан овоолж, явах зам дагуу тvvсэн мангир гогод, цагаан тємс, сараана зэргийн  хоолны хачир бас vйсэн саваар жимс тvvснээ нэг газар овоолоод , арын завьд Yхvv, Гекvv  хоёрын єдєр агнасан галуу нугас, Шонхолой, Залуудай хоёрын ясан дэгээгээр барьсан загас хvрч ирэхийг хvлээн тосож байв.
- Чингээд ойн эмсийн эгчмэд нь цахиур хавирч, гал асаахдаа тун чадамгай болсон тул, хоёр завийг эргийн зvг хvрч ирэхэд  хэдийн гал асааж, хvлээн тосож хэдэн эмэгтэйчvvд, завиас загас шувуу буулгаж, єд сєд, гэдэс доторы нь арилгаад хоол хийх завсар Залуудай эргийн дагуу єгсєн явж байтлаа, элсэн дээр хэдэн хvний  хєлийн мєр  vзэж, гэдэргээ гал дээрээ буцаж  эцэгтээ  хэлсэнд ойн эмсээс тэр зvг явсан эсэхийг асууж, бvгдээр тэр мєрийг очиж vзвээс, хэдэн хєл нvцгэн хvний мєр эргийн дагуу чийгтэй шиг  газар гишгэсэн зарим нэгэнд  нь  дороос нь ус нэвчин гарч ирсэн  байдлыг  ажваас, арай ч цоо шинэ мєр биш бололтой.
- Юу ч гэсэн єчигдрєєс хэтрээгvй мєр бололтой. Yvгээр хvн єнгєрєн гарсан нь осолгvй боллоо. єнєє шєнє тэргэл сартай. Бас нар арай шингээгvй байна. Газар нь гайгvй цагаан ширэнгэ модгvй, уул тал, тєєрєх аюудгvй. Би мєрєєр нь баахан хєєгєєд vзсv  гэхэд нь Залуудай эцэгтэйгээ явалцана гэж  хоёулаа явах болсонд Хумза ойн эмсээс нэгийг дагуулан явалцъя. Отог дээр  Yхvv эр хvйстээс vлдэг гэж ойн эмсийн эгчмэдтэй явахаар  боллоо.  Yлдэгсэд нь тvvсэн тvлээ, унасан мод бургасаар хоногийнхоо газрыг хашин болгоомжлох ажил хийцгээж, мєрчин, єнєєх vл таних хvний мєрєєр чиглэн явсаар асар удалгvй нэг хадан хошуу даваад , нэг уулын цавд  ажваас гал уугиж буй бололтой , утаа суунаглаж буйг  vзээд, орчин тойронд хvн амьтан  vл vзэгдэх цагаан газар тул , тэр утаа суунаглан буй газар зvглэн одов. Алсаас ажиглан харваас ,  галын хавьд хєдєлж байгаа хvн  амьтан харагдахгvй сайн харахад , халын хажууд нэгэн хvн хэвтэж буй мэт vзэгдэнэ. Ажин ажин ойртвоос  ганцхан хvн хэвтэж, орчин тойронд нь єєр хvн огт харагдахгvй. Бvр дєтєлж, дэргэд нь очвол  отог дээр нь орхиод явсан  нэг хvн . Хажууд нь хоёр мод зєрvvлээд, нэг салаанд нь бургас сvлжиж, суудал засан хийсэн нагшуурга . Тэр хэвтэж байгаа хvний дэргэд vйсэн савтай ус, нэг утсан загас тавьжээ. Тэр хvний байдал маш эцэнгэр. Дэргэд нь хvн ирэхэд толгой єндєсхийн хараад огт дуугарсангvй. vг асууваас тэр євчтєн хvний хариу бvгдэд  дуугарах vг нь огт мэдэгдэхгvй, хэл нэвтрэлцэхгvй хvн байжээ.  Арай чvv гэж єндийх гэхэд нь Шонхолой  тvшин суулгаваас, тэр євчтєн хvн, хоёр гарын хуруугаар нар дvрслэн нар хэлбийж байх vес  гэж тэнгэр заагаад уул даван явсан хэмээн дохиогоор заасанд , нар шингэхээс ємнєхєн отгийн хvмvvс зайлан  одсон гэдгийг мэдэв. Чингээд тэднийг буцаж ирэхийг дохиогоор асууваас, толгой сэгсрэн, буцалтгvй явсан гэж дохисон тэр дохио, євчтэй тэр хvний гунигт царайн байдлаар ориход явсан гэдэг байдал илт мэдэгдэн, тэр хvн дэргэд нь  хэвтэж байгаа шагшуурга заагаад , тvvнийг гээн хаясан байдлыг дохин vзvvлж, бєгсєн бие огт мэдрэлгvй болсныг  заан дохисонд, тvvний садан хvмvvс, хєлгvй болсон хvнээ нагшуургаар чирч явсаар , сэхэх тєлєвгvйд отог дээрээ хоцоргон нар шингэхийн ємнєхєн  урт мод давхарлан  нэг гал тvлж єгєєд, устай сав, ганц загас дэргэд нь  vлдээн євчтєн хvнээ найдах горьгvй болсонд  салан хагацсан байдал ил боллоо. Отог дээрээ хоцорсон тэр эрийн бие маш  бие маш эцсэн боловч, уг нь их чийрэг хvн байсан шинжтэй бєгєєд дохиогоор бух гєрєєсєнхд мєргvvлж бэртсэн гэж  том эвэрт юманд мєргvvлсэн хэмээн зааж,  дэргэдээ хэвтэж буй нагшуургаар чирvvлж явснаа хуруу чичин  заагаад биеэ  заан, хуруугаар нар дохин шингэж буйг  дохин vзvvлж, насны наран  шингэх  цаг ирснээ мэдэгдэн, Залуудайг заан , нар нь эрт байна гэж дохиод  сулхан инээмсэглэж гар занган, шингэж буй нар дvрслээд, биеэ заан  Залуудайн зvг нар дvрслэснээ єгєх шиг дохисонд , нас залуу нар эрт Залуудайд насалсан насаа нэмэн єглєє гэдэг утгатай дохиогий нь цєм ухаарч, Залуудай тун чєрєвдєн, нагшуургы нь зааж , суулган чирч аваачна гэж ирсэн зvг тийшээ дохиход нь инээмсэглэж толгой сэгсрэн биеэ заагаад , газар зааж нvдээ аньсанд  энд л vхэх цагаа хvлээн хэвтэнэ гэсэн дохиогий нь ухаарч, отог халуунаасаа хагацан , эзгvй буйд газар vэхэх гэж шийдсэн санаагий нь мэдээд, тун чєрєвдєж элэг эмтэрлээ. Цагаа хvлээсэн тэр эрийн дэргэд нь том бороохой, бvдvvн цахиур гилбэртэй жад, цахиур цохиж хийсэн урт иштэй сvх тавиастай байгаа нь , ишинд нь цєм ямархан нэгэн иртэй юмаар цохиж шарх оруулсан  байдалтайг vзвэл, эзнээ дагаж vйлчлэг гэж  зэмсэгт нь шарх оруулж, « vхvvлэн » Сvнсий нь эзнийхээ сvнсийг тосон vйлчлэхэд бэлэн болгосон байжээ. Ойн эмсийн эгчмэд, тэр хvний ємнє сєхрєєд, мєхийн дохиж, аман дотроо хэдэн vг хэлэхэд, Хумкаа, сvнсий нь бидэнд сахиус бол гэж мєргєж байна гэж  Шонхолойд хэллээ.
- Газрын ёс. Бэртэж, хvн болохоосоо єнгєрсєн буюу євдєж, отог садандаа тээр болоод ирэхэд  нэг хvний тєлєє цємєєрєє баларч vхсэнээс, амьд vлдэх нь  амьдын зам, ан гєрєєгєє хєєгєєд, vхэх нэг нь отог дээрээ хоцордог ёстой бид яахын ч аргагvй . Буцахаас єєр аргагvй гэж хэлээд, Шонхолой – ядахдаа энэ хєєрхийн галы нь засаж єгсv гээд, урт мод цувуулан , дээр дээрээс нь тавьж, ёзоор талаас нь асаасан галы нь  сэргээж засахад , Залуудай эцэгтээ туслалцаад, vйсэн савтай усы нь ойртуулан тавьж єгснєє, бvснээсээ сураар єлгєн зvvсэн цахиур хутгаа авч тэр хvний дэргэд тавихад нь тэргэл сарны гэрэлд тэр хvн  тал єгсєн  байдалтай инээмсэглээд, эмтлээд орхи гэж гараараа дохив. Нєгчих гэж байгаа тэр хvний  хvсэл ёсоор нь тэр цахиур хутганы бариул тушаа нь эмтэлсхийгээд  дэргэд нь тавихад, тэр хvн, бэлхvvсэн тушаагаа тэмтрээд, арслан зааны соёогоор  хийсэн жадны гилбэр гаргаж, єєрєє хийсэн юм гэж биеэ заан, Залуудайд сарвайн єгсєнд аргагvй, талийх гэж байгаа тэр хvний  эцсийн бэлгий нь эр хvнд жр хvний єгдєг бэлгийн дээд гэж хоёр гараар тосон аваад, нvднээсээ нулимас бємбєрvvлэхэд тэр хvн, дахин биеэ нэг заан, нvдээ анин газар заагаад,  Залуудай нарыг буцагтун гэж дохиод аяархан гэдэргээ хэвтээд нvдээ анив. Чингэхэд нь арга буюу дэргэд нь баахан зогсосхийж байгаад, чимээгvйхэн эргэж буцан одоцгоолоо.

- Ан амтныг агнан алж, бас дайсагнах аймагтай тулалдан, vхэхийг олонт vзсэн Шонхолой Залуудай нар, отог дээрээ хоцроод, vхэх цагаа маш хатуужин хvлээж, насы минь залган аваарай гэж  дохиогоор ерєєгєєд , амь хагацаагvйдээ биедээ бvтнээр  нь хадгалж, тєрлийнхєє хvнд vлдээх гэж  хадгалж байсан  ганц хайртай зэмсгээ урд зvс vзэж таниагvй Залуудайд эр хvний эцсийн бэлэг болгож єгсєнд нь сэтгэл догдлон хєдєлж, тэр галын дэргэд амьсгалынхаа тоо барагдахыг хvлээн хэвтэгч эрийн зvг толгой дохин ёслоод, бvгдээрээ хоног буудлынхаа зvг дуу чимээгvй  буцан одлоо.
- Мэдсэн бол, тэнхрvvлэх ундаа найруулж єгдєг юмсанж. Євдєх эвэршээхий нь  тvр чгэсэн намдуулж, биеий нь амасхийхэд тус болох асан гэж Залуудайн хэлтэл тэр уулын цавын адгаас цєєвєр улилдах дуун дуулдахад, Шонхолой  сvvрс алдан
- Одоо удаан эвэршээж зовохгvй боллоо. Єглєєний ургах нар vзэхгvй болсны дохио нь гарч байна. Галын дєл намжисхийхэд , энэ олон цєєвєр нємрєн хvрч ирээд эцэс болгоно доо гээд, дєрвvvл буудалдаа хvртэл чив чимээгvй, тэргэл сарны гэрэлд алхав.

- Одоо энд нэг vдэлдэг байгаа гэж Шонхолой завиа их мєрний нэгэн тохойн эргийн зvг залж, усны шувуу  маш олон харагдаж  байгааг гєрєєлєх гэж дєрвvvлээ завиасаа  гарцгааж, эргээр яваа ойн эмсийн нэгэн хэсэг нь тvлш базаах гэж, нэг зарим нь хоолонд амт оруулах  ногоо тvvх гэж тархтал  гэнэт нэгэн эмэгтэй хvн муухай бархиран ёолох чимээ гарч,  ширэлдэн ургасан боролж євсєн дундаас ойн эмсийн нэгний царай vнсэн хєх, маш сандарсан байдалтай хvрч ирэн, гvйж ирсэн зvг тийшээ заан юм шулганахад  Хумка хирдхийн сочиж , том эрээн араатан , энд нэг хvн барьжээ гэж тэр эмэгтэйн vгийг Шонхолойд уламжлав. Яаран сvх , нум сумаа  шvvрэн тэр эмэгтэйн заасан зvг  шамдаж очтол , сєєг боролж дунд нэг том шар эрээн юм vзэгдэж, амандаа нэг амьд  эмэгтэйг зуугаад хvнээс огт айхгvй явах нь vзэгдэв. Барын аман дахь тэр эмийг vзвээс , ойн эмс биш, єєр танихгvй нэг эмэгтэй ажээ. Хvн хараад , юм хэлж хажиграх нь амь авар гэж байгаа хєєрхий бололтой. Шонхолой ухасхийн , тэр барын зvг яаран давшваас, хойноос нь  Залуудай  Гекvv хоёр  гvйж, сум харвам газар ойртохтой зэрэг гурвуул харваж, хойноос нь бас Yхvv гvйцэж ирэн  бас хашхиран харвасанд , дєрвєн сум цєм тэр барсын гэдэс зоонд шигдлээ. Барс амандаа зууж явсан тэр эмэгтэйг газар хаяад урхиран эргэж, дєрвєн анчны зvг дайран орох гэлээ. Ойн эмс, Шонхолой хойноос бороохой жад барьцгаан дагаж гvйлдэн айстал хэд дvvлээд барс, тvрvvлэн гvйсэн Залуудайд нилээд ойртон хvрч ирээд, сvvлээ шарван vсрэхийг завдтал бас дєрвєн сум тусаж ыарс урхиран  дvvлтэл, Гекvv завдан харавсан нь  сум, санамсаргvй барсын ангайсан аманд шаав. Догшин араатан урхиран vсэрсэн нь дуу нь тасалдаж, дvvлэн vсэрсэн нь, олон сумын шарханд бас аманд нь шигдэн орсон сумнаас ч болж, Залуудай дээр буух гэсэн харайлтын эряч нь дутаад хажууд нь буутал, Шонхолой хvvдээ аюул тусахыг зайлуулах гэж яаран ухасхийж, барсыг дахин босон єндийж  дайрахаас урд сvх далайн толгой дээр нь буулгасанд, Залуудай бас жадалж, бар эргvй туссан юм шиг  дороо эргэлдэв. Yхvv сvхээ далайн зоон дээр нь буулгах гэтэл , сvvлд нь нvдээ ширвvvлэн ойчоод , заяатай хєл дор нь орсонгvй. Завшаанаа єнєєх барт зуулгасан эмэгтэй угз татан мулталж зайлуултал, Шонхолой  барын зоо руу нь сvхээ буулгаж, догшин эрээн араатны хоёр хойт хєл нь мэдээгvй болж бєгсєє чирэн хоёр нvд нь толгойноос гоожих цусанд юм харахгvй боллоо. Ойн эмсийн эгчмэд жадаа барин гvйж анчин дээр хvрч ирээд, барын євчvvг жадалтал, жадын ишийг хуга алгадаж орхисонд эгчмэд тvрvvлэн ойчиж, бар єрєєсєн хєлєєрєє нуруун дундуур нь дараад хєлий нь vнхэх гэтлээ амнаас нь цус олгойдон шилэн хvзvv нь татав. Тэр самбаанд Yхvv хойт хєлєєс нь угз –татан, санд мэнд дайрсан хvчиндээ барбг элгээр нь єєд харуулж, ойн эмсийн эгчмэд нь Залуудайд татуулан аюулт амьтны  савраас мултрав.  Бар тийчигнэн таталдаж, нэгэнт хvнд хор хvргэж чадахгvй болсонд , толгой руу нь  Шонхолойн хэд сvхдэхэд  чичив татав хийгээд хєдлєхєє байжээ. Араатан дайснаа дараад дєрвєн анчин, єєд єєдєєсєє харваас, цєм тэвдсэндээ хар хєлс асгажээ.  Бэртэж гэмтсэн хvн бараг байхгvй, ойн эмсийн эгчмэд, барын хvнд саварт бага сага маажуулсхийвч, гэм болсонгvй нуруун дундуур шийдмээр татуулсан  юм шиг хvнд хєлд нь алгадууллаа гэж нєгєє зуулгасан эмэгтэйг vзвээс бас онцын бэртсэн зvйлгvй. vг нь ойн эмсийн аялгуутай бараг  нийлсхийх тул, жимс тvvж явтал, араас нь нэг юм ёврон тvлхэж унагасан  шиг болоод, нvд харанхуйлж, дотор аягvй болоод, ухаан ороход , аюултай том эрээн амьтны аманд зуулгаастай , мануулд зуулгасан бозлог шиг , толгой хєл унжин ухаан саруул, ингээд л vхдэг цаг боллоо гэж дуу чимээ гарч бархирлаа гэж ярьжээ. Гекvv , барын сvvлд нvvрээ орооолгон ойчоод араараа газар цохиж ойчихдоо дотор харанхуйлсан гэж  барын зvг гар зангидан занаж, сvх барин, дєрвєн хєлийн савар, амны нь дєрвєн соёог мулт цохиж аваад, Шонхолойгоос тэр савар соёог би авбал яана гэж гуйлаа. Чингээд барыг євчтєл, баруун суганд  нь идээлэн баалсан хуучин шархтай. Тэр шархнаас нь бvдvvн хийцтэй цариур члуун гилбэрийн хугархай гарчээ. Бvгдээр тэр хугархай чулуун гилбэрийг сонирхон vзтэл, барт зуулгасан эмэгтэй , тэр гилбэрийн хугархайг хармагц цочин дуу алдаад, юм хэлсний нь Yхvv Шонхолойд уламжилж, эцэг нь хавар анд яваад vгvй болсон юм. Жадны нь гилбэр энэ мєн байна гэж таньж, эцгийгээ барт осолдсоныг мэдлээ гэж байна хэмээн хэлж єгвєл, чингээд манай отог дээр хvрч  очно уу. Эндээс холгvй. Нєхєр анд гарсан. Отог дээр эх, нэг жаал хvvхэдтэй бий. Бас хэдэн айл бий гэхэд нь єєрийнхєє буудлыг арай ойр байх гэж буусан газар тийшээ тэр барсад хэлмэгдсэн эмэгтнйг ойг эмсээр тvшvvлэн аваачив. Хvнд шарх олж идээлж баалснаас болж, хурдан хєлт анг гvйцэхгvй тул, хvнд халдах болсон махчин бар байжээ , гэж  Шонхолой тэр барын арьсыг эцгийн чинь єшєє авлаа. Одоо энэ барсны арьсыг эхэд чинь аваачиж єгье, дэвсгэр хийг гэж хэлvvлээд, загасчлаар одов. Их мєрєн загасаар элбэг тул, удалгvй дєрвєн анчин  загас сэрээдэж, нум сум vзээгvй галуу хvнээс бараг айхгvй  тул , хэдэн галуу харвацгааж, єдрийн хоолны юмтай болоод , тvрvvчий нь ойн эмс гэдэс дотры нь цэвэрлэж болготол бас хэдэн загас барьж, Yхvv, Гекvv хоёр хэдэн галуу нугас харваж, элбэг хоолтой болсон тул , тэр барст зуулгасан эмэгтэйд хэдэн загас  бургасаар холбон єгч, бvгдээрээ хоол идэцгээн тvр амсхийх завсар дєрвєн анчин ойн эмсийн эгчмэдтэй хамт тэр бараас амий нь аварсан эмэгтэйг отог дээр нь хvргэхээр одов. Зам зуур асууваас, тэдний отгийн хvмvvс єглєє буудаллаж, эр хvйст нь цєм анд яваад, хvvхэд шуухалтай эмс vлдэцгээн, тэр эмэгтэй, жимс ногоо тvvх гэж гарсан хvн байжээ. Чингээд отогт нь ойртон хvрч ирэхэд, гэнэт vл таних хvн хvрч ирсэнд отгийн эмс хvvхэд сандран ёочсон боловч, єєрийнхєє эмэгтэйг хамт айлтгvй явалцаж буйг vзээд амсхийж, найрсаг байдлаар угтан тосоод, єнєєх эмэгтэйгээс барт зуугдаад, эдний ачаар амь гарсан гэхэд нь бvгд баярлацгаав. Тэр эмэгтэйн эх болох  нэгэн настай бvсгvй, нєхрий нь идсэн  барсын арьс гэдгийг сонсоод, vсээ vгтээн уйлж, барсыг хараан зvхэж, арьсы нь хєлєєрєє дэвсэн дэвсэн аман дотроо юм vглэж хайлав. Отгийн эмс бvгдээр тэр барсын арьсыг дэвсэн цавчиж шуугилдав. Хvvхэд шуухад хvртэл барын арьсан дээр дэвхцэжтомцуулыг дууриан юм хашгиралдан шуугиж байтал, нэгэн хижээлхэн эмэгтэй , дєрвєн анчны зvг толгой дохин  дохин  юм хэлэхэд Yхvv хэлмэрчилж, єстєн дайсныг єрлєж єгсєнд тал єгч байна. Дайсныг нэгэнт дарж єгснєєс хойш  дахиж маньд хор хvргэхгvй болгон дарж єгєєё гэж гуйж байна  гэхэд нь Шонхолой тэр барын зvрхий нь авч ирсэн тул , тvvнийг єгч,
- Анчиндаа єгч, бvгдээрээ хуваалцан идэж барс шиг зvрхтэй бол. Зvрхээ идvvлсэн бар , зvрх нь vхэж,  та нарт халдахгvй болно гэж хэлсний нь Yхvv нэвтрvvлж хэлбээс, бvгдээр баяр хєєр болцгоов. Чингээд анчныг зочлох гэхэд єєрсдийн  нь анчин нэгэнт ан гєрєєнєєс бууж ирээгvй. Амсуулж барих юм байхгvй, гар хоосон шахуу тул, гагцхvv тvvсэн жимснээсээ vйсэн саванд хийж барихад , тvvнээс нь ам хvрээд  буудалдаа буцах гэхэд нь тэр барт зуулгасан эмэгтэйн эх нь ач хvvдээ эхийн амь аварсан Шонхолойн нэрийг єгсv гэж гуйн нэр асууваас, Шонхололй гэхэд
- Сонколой, Сонколой гэж хэд давтаад, ач жаалаа тэврэн, Шонхолойн суганд толгойгий нь хvргэн юм хэлэхэд Yхvv,
- Сонколой ач хvvгээ ачит баатар аавын єндєр цээ, єргєн суганд нь тvшvvллээ. Эр зориг, насны хишиг гуйж байна гэхэд нь  Шонхолой , тэр жаалын духы нь таалаад,
Эр их зоригтой
Бяр их чадалтай
Уужим дотортой
Ухаан ихтэй
Урт настай
Цдаан жаргалтай
Сайн хvн болж
Садан олноо жаргуулаарай


гэж ерєєсєн vгий нь Yхvv хэлж єгєв. Отгийн эмс цєм мэхийн дохиж дор бvр юм дуугарсанд, Yхvv хэл залгаж, ерєєл бат орштугай гэж байна хэмээв. Шонхолой нэг чулуун зэв бvсэндээ агссан агсаанаасаа гаргаж тэр жаалхvvд єгсєнд, сайхан цохилж хийсэн тэр хєєрхєн тунгалаг чулуун зэвийг ер урьд ємнє огт vзээгvй тул , бvгдээрээ гайхан  баярлалдаж, бие биедээ дамжуулан vзэцгээв. Чингээд бvгдээрээ єлзийт зочдоо нэгэн хэсэг vдэцгээн гаргаж єгєв.Завиа орхисон газар хvрч, цаашлан  аялах гэтэл, ойн эмс хоорондоо баахан яриа болоод , эгчмэд нь Yхvvгээр Шонхолойд хэлvvлсэн нь манай нэгэн хэсэг эмс, энд хэл ойролцоо хvнтэй газар хvрсэн тул, эндээ vлдсv, гэнэм. Та нар юу гэж бодож байна гэтэл,
- Эднийг энд vлдвэл, би бас vлдэлцэх хvсэлтэй байна. єнєєдрийн барын савар соёог би эдний нэгэнд нь сvй тавьж єгєх санаатай байсан юм. Эднийг vлдвэл, миний бие явавч, санаа минь энд vлдэх зовлонтой боллоо гэж Гекvv  Шонхолойд хэллээ.
- Чамд эм олдоно. Эр нєхєр олдох нь чухаг. Бид хоёрын амь аварсан ачтай хvнийг алс холын замд  хань бvлгvй хаях гэж байх ямар єєдгvй амвтан бэ чи ? гэж хєндлєнєєс нь Yхvv загнаж эхлэв. Бид Шонхолой ахтай тэр нэгэн шєнє эс дайралдвал, би єнєєдєр ингэж явах уу?  Би чамайг хvн гэж бодож явсан, хvн биш юм байна чи гэхэд нь Шонхолой
- Тэгж болохгvй, Yхvv минь. Эндээ vлдэх дуртай бол vлдэг. Бид анх гурвуул гарсан тул, Бух євгєнийг нцтаг усанд нь хvргээд, хоёулаа л буцах байсан. Гекvv vлдвэл vлдэг. Чи ч бас єєрєє л мэд гэхэд нь Yхvv,
- Би та хоёртой л явна. Би Гекvv шиг хvн биш гээд, ойн эмсийн зvг юм хэлсэнд , эгчмэд нь Yхvvгийн vг сонсоод, гараа занган олон vг хэлэв. Ойн эмсийн зарим нь бусад нэгийгээ зэмлэх шиг шуугилдаад, эгчмэд нь Yхvvгээр Шонхолойд
- Миний буруу боллоо. Амий маань аварсан хvнийг алсын хол аянд нєхєр бvлгvй болгохыг  би сэтгэл тvвдэхгvй би хамт дагалцан явна. Гекvv энд vлдвэл vлдэг. Гэж хэлvvлэхэд нь ойн эмс бvгдээрээ эгчмэдээ дагана гэж нэгэн дуугаар дагав. Гекvv, байдал ийм болсонд машид ичингvvрэн   уйлж, буруугаа хvлээн Шонхолойг гуйж єчрvvн :
- Ах, намайг хvлцэж хайрла. Би муу санаа агуулж, ганцаары тань хаях гэж огт бодоогvй, гагцхvv энэ ойн эмсийн нэгэнд сэтгэл санаатай болоод зарим нь энэ газар, хэл аялгуу нэвтрэлцэх хvнийг бараадан vлдэнэ гэхэд, санамсаргvй дагаж vлдэх бодол тєрсєн билээ. Ачтан хvний тэнхрvvлэн тэтгэснийг мартан гээж, тус хvргэсний хариуд ус хvргэх гэсэн санаа огт бус. Би vхэвч ахын дэргэд, ахыг хамгаалсаар vхнэ. Гєрєєсний янзага эхийгээ дагадагтай адил ахыг дагаж, зовлон жаргаланг хамт  хуваалцана. Ах надад бvv муу сана. Намайг битгий буруушаа. Далайсан газар тань далд орж, далласан газар тань  гарч ирсvv. Догшин араатнаас халхлаж явсуу, нойрсох цагт сахиу явсуу гэхэд нь Шонхолой яаран урагш давшиж Гекvvг тайтгаруулан, ойн эмсийн зvг
- Та нар дур сонго оо. Эндээ vлдпе гэвэл vлд, алсын  их хол замын бэрхийг бэрхэд vзэхгvй бол манай Чонос мэнд хvрвэл тань та нарыг єєрийн хvн адил vзнэ. Гекvv єєрєє л мэд. Манай нутаг усанд хvрвэл манайхан чамайг єєрий л хvн  гэж vзнэ. Эндээ vлдэх нь дээр гэж vзвэл би ер чангааж татгалзахгvй гэхэд нь бvгдээрээ єдгєє хvртэл хамт явсан бид, нутагт тан хvрч, отогт тань багтъя. Гэж цємєєрєє урд адил  нэгэн сэтгэлээр хамт аялан явахаар боллоо.
Тvймэр гарсан бололтой гэж Шонхолой салхи vнэрлэн, униар татасан зvг зовнисхийн харж, газрын байдлыг vзвэл, салаар явахдаа тулалдаж  гарсан газар айсажбайвнам. Бидэнтэй байлдсан аймгийнхан гал алдаж харлав уу даа? гээд  мєрєн єєд алсыг ширтвээс хээрийн ан амьтан урьдынхаас арай олон vзэгдэж, цєм нэгэн зvг уруудах бєгєєд огторгуйд шувуу бас олон болж дуу чимээ нь ерийн цагаас ондоо ажээ. Одоо тэгээд яахав, яваад л байх уу? гэж Залуудайн асуухад нєхєдтэйгєє зєвшилдєе гээд завиа эргийн зvг залан хойноос нь дагаж яваа Yхvv, Гекvv хоёрыг завиа эргэд дєхvvл гэж дохиод, эргээр єгсєж яваа ойн эмсийн эгчмэдийг дуудаж яавал дээр вэ ? гэж бvгдээрээ зєвлєлдєєд, газраа хороож, тvймэр ойртоод ирэхийн vес ямар нэг аятайхан газар олж буухаар тогтлоо. Наран шингэх vес утаа униар бvр ч ихдэж, орчин тойрон бvрэнхvй болж, нар нэг хvрэн улаан тєгрєг юм шиг vзэгдэх боллоо. Эртхэн шиг буух газар хайж, харсаар, тvймэрт хєєгдсєн ан амьтан дайран сандраахгvй, нэг эвтэйхэн газар олоод :
Явган яваа ойн эмэгтэйчvvдийг завиараа усны нєгєє талд гаргаж, мєрєнд гал тулан ирэхэд хvрвэл аюулгvй болгож, бvгдээрээ эртхэн шиг хоног буудлаа засаж, тvймэр єнгєрєхийг хvлээлээ. Yхvv, Гекvv хоёр завиараа мєрний нєгєє талд гарч, гєрєєлєєр одоод, асар удалгvй нижээд тарган ооно харван унагаж, буцаж ирэхдээ  зээр маш олон тvймэрт сочин хэлмэгдээд, нум суманд харвуулж vзээгvй тул сум тусам газар ойртоход ер хvнээс айхгvй байна гэж ирэв. Зээрээ євчин  эвдэж, хоол хийж идсээр байтал нар ч шингэж харанхуй болоход тvймэрийн гал сvрхий тод харагдаж, тун сvртэй . Мєрний тэртээ олон гєрєєс ан амьтан бий болж, тvрvvч нь тургиж барьж, ус гатлан гарч байгаа чимээ vргэлж гарах боллоо. Чингэвч гал тvймэрээс нэгэнт зайлж байгаа амьтан анчны галыг хараад огт ойртон хавьдахгvй єнгєрцгєєж байлаа. Шєнє дундын хэрээс тvймэр улам ойртож, хvй хvй халуун салхи саохилах болж, алсаас хєєгдєн зайлж яваа амьтны хєл чиг их боллоо. Yvр цайхад бvр ч дєхєж, талын их тvймэрийн хуйларсан галын байдал чимээ тун сvртэй болоод, хєнгєн хєлт хурдан ан амьтан хэдийн мєрєн гаталж, шєнєдєє єнгєрсєн аваас том биет нvсэр амвтан арга буюу явсаар тvймэрт гvйцэгдэх шахам хєєгдєж, хулан тахь сvрэг сvргээр алсаас дахин ирж, унгалдах дуу чимээ, нvсэр том том арслан заан сvртэй их дуугараад, урамдан дуугарч, тэмээн гєрєєс буйлан мєрний усанд шахалдан орж, цовхчин хєвж яваа амьтан мєрнєєр дvvрч, тvймэр аймаар хурдан энд тэнд бєєн гал харваж, галт хуй салхи хуйлран нэн ч бэрх болсонд ойн эмс машид айн эмээж, дуу шуу болсонд Шонхолой тайтгаруулан тогтоож, маш айван тайван байдалтай байх тул сандарсан эмс тvvний самбаатай уужим байдлыг хараад, бас зvрхээ дарж, шуугилдан сандчих нь гайгvй болж, хадын тавцан дээрээс дорно мєрний хоёр захаар бvжигнаж байгаа амьтныг харцгаан сууж байтал  тvймэр ч бvр ойрхон хvрч, халуун амьсгал нь тэсэхэд бэрх боллоо. Чингэж байтал Залуудай дорогш гараар заан нэг юм хэлсэн нь шуугианд дуулдсангvй. заасан зvг харваас нилээд хэдэн хvн усны эрэгт хvрч ирээд, усанд орохоос айн эрэг дээр  байхад тvймэр нэн хэцvv тул цаашаа наашаа хашигчин гvйлдэж байтлаа арга буюу усанд орж, Толгой нь цухалдан харагдаж байтал сvvлчийн ан гєрєєс дээрээс нь хамаагvй дайран орж, нэг эмэгтэйн ардаа vvрсэн жаал хvvхэд эхийн хvзvv тэвэрснээ алдаж, усанд хоёр нэг цухалзаад далд ороход эх нь vрийнхээ хойноос тэвдэж  арваганасаар  байгаад нэг бух гєрєєсєнд дайруулан далд оров. Тvймэрийн халуун илч амьсгал нэн хэцvv болсонд аянчин бvгдээр чулууны нємєрт хоргодон нэг хэсэг юу болж байгааг харахын аргагvй амьсгалахад ч хэцvv болж,  харанхуй утаа татаж , их галын шуугих чимээ, мєрний тэртээгээс дуулдан, наад талд нь олон  амьтны дvрвэж, давхих чимээ усан дунд унгалдах, урхирах, майлах, буйлах, орилох, хашиграх элдэв дуу шуугиантай холилдон нийлж жигтэйхэн юм болов. Хад хагарч ан цав гарсан чулууны завсар хоргодон шургасан аянчин тvймэрийн халуун хийд, их мєрний захад байгаа чулуунд халхдагдан хэвтэж байгаа учир гайгvй боловч, хvй хvй утаа цохин амьсгалахад хэцvv. Чингэсээр хичнээн удсаныг аянчин мэдсэнгvй. Галын сvрт чимээ нь арай намдах шинжтэй болж. Салхи мєрєн уруудвал агаар ч баахан цэвэршиж, нуугдсан газраас бултайн харваас усны захад тулаад, мєрєн єргєн учраас нєгєє талд ашгvй гал туссангvй, уруудан єнгєрч мєрний баруун талын уулс усанд ойртон ирсэн газар ургац тачир, салхигvй тул, уулын энгэрт тулбаас намжих шинжтэй vзэгдлээ. Тvймэр єнгєрсєн газар мєрний захын бургасуудын салаа найлзуур нvцгэрэн нарийн vзvvр нь утаа уугиж, тvймэрт хєєгдєн ус гаталсан олон тураг анд нарийн бvдvvн бургас, улиас хуга нуга дайруулж, мєрний наад талын шугуй ч бас тас гишгvvлж, хєє чандруу болоод, мєрний тэртээх халиурам тал тас хар болж, энд тэнд хааяа тvймэрт гvйцэд эдvvлээгvй чийгтэй газар шар ногоо толботой харагдаж, утаа суунагласхийн буй их талд  усны ойр энд тэнд галд гvйцэгдэн бvтэж vхсэн амьтан хуйхлагдан харагдаж их талын байдал нэг мєсєн єєр болж сvртэй. Алсад салхинаа vнс чандруу хуйлран, нvд алдам газар мєрний нэг тал нь  сvртэй хар нєгєє тал нь  шар ногоон харагдах ажээ. Усны тэртээ эргийн захад хэдэн vнсэн тураг анд гишгvvлэн vхсэн хvний хvvр vзэгдэн, зарим нэг нь цээж нь усны захад, бєгсєн бие нь усанд хэвтэж байгаа хvн vзэгдэн, ганц нэгэн хvvхэдтэй эмэгтэй бололтой  хvн, уснаас арай чvv гэж гараад, нойтон голтой нэг юм, нялцайтал дэвтсэн саарин хувцас нь биенд нь  наалдан, маш цєхєрсєн байдалтай сууж байгаа нь vнэхээр єрєвдєлтэй тул, Шонхолой  Yхvvг дагуулан , чулууны ард хуоаасан нэг vйсэн завиа авч усанд тавиад мєрний тэртээ сэлж гараад  тэр хэдэн эмэгтэйн зvг одвол тэр хэдэн эмэгтэйчvvл, vл таних хоёр хvнийг хараад огт дуугарахгvй тэнхэл тамир нь тасарч, гайхах баярлах шинжгvй уруу царайлан суунам. Хэдэн багацуул, Шонхолой  Yхvv хоёрыг хараад нvvрээ далдлан, эхдээ наалдан , нэгэн эр хvн, чих сэтэрхий, сорви нь суманд харвуулсан байдалтай бєгєєд, машид алжаан цуцсан  байдалтай боловч, Шонхолой Yхvv хоёрыг хараад , царайд нь тэсгэлгvй эмээсэн шинж тодорч, аман дотроо нэг юм єгvvлэн , хvзvv сунган , амь гуйх мэт. Ажин vзвээс єнєєх салаар  байлдан явахад  чихий нь сэт харвасан хvн мєн бололтой. Тамирдсан тул, дайсан итгээд хvрч ирлээ гэж vхэхийг хvлээн буй бололтой . Шонхолой єрєвдєєд , эелдэг найрамдуу, айван тайвнаар тэр хvнд
- Тулах нэг цаг байхад, туслах нэг цаг байдаг шvv дээ. Эр хvн , эр хvндээ хайртай. Чи надаас бvv ай, гээд завиа зааж, мєрний тэртээ гаргая гэж заан  дохиод, уух унд, идэх хоол єгнє гэж дохиход тэр хvн дохиогий нь ухаарч, нvд нь сэргэн гялалзаад, Шонхолойд гараа сарвайн, хоёр гараараа гарыг илэн талархал илэрхийлээд, дэргэдэх эмэгтэйчvvлдээ хэдэн vг хэлэхэд тэд нь бас нойроос  сэрсэн адил, хєдєлцгєєж, хєє шавар болсон царайд нь  баярлан мишээх байдал тодров. Чингээд Шонхолой тэр эмэгтэйг тvшин босгож,  нэгэн эмэгтэйн хамт завьдаа суулган  Yхvvгээр мєрний тэртээ гаргуулаад, ойн эмсийг гал тvлж, єчигдрийн гєрєєсний махнаас  vлдсэнийг хоол хийж, тvймэрийн авулд эрдсэн эднийг хооллуулан, єл залгуул гэж vхvvгээр захиулаад , бас нэг завиа гаргаж, эснийг Гекvvтэй элбэж, усны цаад талд гаргая гэж явуулав. Тэр эрэгтэй эмэгтэй хоёрыг усны цаад талд гаргаад vлдсэн хэдэн эмэгтэйг амьд гарсан хvvхэд шуухадтай нь  хоёр завиар гаргахад , ойн эмс тосон  угтаж, шарж борлуулсан шvvрхийхэн махнаас єгч идvvлэв. Аюулд нэрвэгдэгсэд, санамсаргvй туслан тэнхрvvлэх хvнтэй уулзаж, єл vалгуулаад, дотор нь онгойж сэргээд мєрний тэртээхийг зааж  юм хэлэх боловч, vг нэвтрэлцэхгvй ганц нэгэн vг нь хааяа мэдэгдэх тул, хvvхэд шуухадтай олонхи нь усны цаана тvймрээс зайлан гарч  чадалгvй vхсэн гэж байгаа бололтой . Тэр сэтэрхий чихт хvн, нэгэн эмэгтэй хvvхэд хоёрыг заан , єєрийн гэргий хvvхэд хэмээн дохином бєгєєд, хуруу заан мєрний тэртээх харлан буй тvймрийн цурамыг заах нь хэдэн хvнээ галын аюулд алдсан хэмээж буй бололтой. Нvднээс нулимас дусаан аман дотроо юм єгvvлэх нь тун уяралтай бєгєєд Шонхолойн гарыг байн байн  илнэ. Тєрєл саднаа алдсан тvvнийг хєєрхийлэн, санаагий нь засах vг хэлсv гэхэд vг нэвтрэлцэхгvй  тул , арга буюу хариу гары нь илэн ьолгой дохиж, єрєвдєх сэтгэлээ  илэрхийллээ . Мєрний тэртээ тvймэрт цуцан  гvйцэгдээд vхсэн тураг ан  энд тэнд хэвтэх тул , Залуудай, Yхvv Гекvv гурвыг завиар явуулж, тэр тvлэгдэж vхсэн ангийн махнаас авцруулахаар одуулаад, гал єрдєж, мах шаруулж бvгдээрээ хооллов. Тэр сэтэрхий чихт хvн, гал заан , чулуугаар галын цог авч явах сав хийнэ гэж дохисонд  Шонхолой цахиур гаргаж, гал хавиран гаргахыг vзvvлсэнд маш гайхаж, ёстой гал шиг юм болов уу гэж Шонхолойн цахиж vлээсэн галд єєрєє мєчир зомгол , євс хийж vзээд , эмэгтэйчvvддээ юм хэлж, тэр цахиур цахисан  галыг заасанд  Шонхолой цахиураар хэрхэн цахиж гал асаахыг заан vзvvлэв. Чингээд саарын хэтэвчнээсээ бас хоёр цахиур гаргажурьд базааж бэлдсэн уулнаасаа нэгэн атга єгєєд , уул хийх аргыг заан vзvvлж таниулав. Ямар юмаар уул хийдгийг харуулахад тэр сэтэрхий чихт хvн ухаарч, нэн баярлан  толгой дохиж, єєрєє  цахиуры нь авч хавирсаар , оч уулд нь тусч утаа уугихад хашигран баярлаж Шонхолойд нэг олон юм хэлэв. Эмэгтэйчvvд нь тэр хvний дахин дахин цахиур цахиж, уул уугиулан , хялгана цагаалж євсєнд гал асаахыг их л бишрэн харж, Шонхолойд vг хэлэн дохином бєгєєд хvvхдээ Шонхолойгоор vнсvvлэх хvсэлтэйгээ дохин илтгэхэд, бэлэгшээж байгаа юм байна гэж тэр хэдэн хvvхдийн халтар халтар хацры нь vнсэн таалж, тогойгий нь илллээ. Чихэндээ сэтэрхийтэй єнєєх хvн , хvзvvнээсээ баавгайн соёо хэлхсэн сондор чимгийг vзvvлэхэд  саадгvй нэвтрvvлэн туслана гэсэн дохиогий нь ухаарч, хариу талархан, хvзvvндээ зvvлээ. Тэр чих сэтэрхий хvн, тvймрийн аюулд хэдий эрстсэн боловч, бvдvvн хийцтэй чулуун сvхээ амин лугаа сацуулан гараасаа сураар оосорлож авч явснаа заан, баавгайн соёот сондорыг заан, дахин дахин дохиж, тэр сондор vзсэн хvн ёvх бороохойтой vл довтлохыг илэрхийлж, Шонхолойн гарыг илэв. Чингээд Шонхолой нєхєд сэлт, завиар явах нь завиндаа  юмаа ачиж, эргээр явах ойн  эмс  эргээр явах гэж алсын зам чиглэхэд, тэр тvймэрт  эрссэн хvмvvс маш найрсгаар  vдэн гаргаж, єєрсдєє их талын зvг гар дохин одов.

 Шонхолой нар хэдэн хоног явж, сайя тvймэрт идэгдсэн газраас холдов. Их мєрний нэг тал нь шарлан халиурч байгаа євс ногоотой, нєгєє тал нь тvймирийн хар цурам байсаар ан амьтан нь тvймэрт идэгдсэн газар огт vзэгдэхгvй гагцхvv тас, бvргэд ёл, элээ зэргийн махчин шувуу хуйхлагдан vхсэн тураг ангийн сэг дээр хуримлах ажээ. Мєрний нєгєє талд харин ч ан амьтан олширсон байдалтай. Завь сэлэх хатгахад заримдаа хоёр Хумкаа  шонхолойд туслалцан , заримдаа ойн эмсээс завид сууцгаан , дєрвєн анчин эргийн дагуу явгалан  гєрєєлсєєр єдрийн хоол, бор хоногийн идэх юм бэлдэж явдаг байлаа. Ойн эмс бас зам дагуу идшинд хэрэглэн нэмэрлэх тємс ногоо, мойл, долоогоно, нэрс, vрил зэргийг vйсэн саваар тvvж, идэх юмаар хамтын хvчээр дутмаггvй явжээ. Эмэгтэйчvvд бас ангийн арьсаар чархи, бойви хийж, ясан шєвєг зvvгээр  ханзарсан хагарсан юмыг оёх шидэхдээ  чадамгай тул  , дєрвєн анчинд бас их тус нэмэртэй бєгєєд  оройн хоногт хоолоо идээд,  гал тойрон сууцгааж, байх vес Шонхолой , Залуудайдаа бид эдэнд туслаагvй бол, эд зvдэрч аягvйдвэл амь зууж чадахгvйд хvрэх байж, эд биднийг тvшин амьдарч явахад бид дєрєв ч бас замын бэрхэд хvч бvлтэй болж, дєрвvvлээ чадахгvй юмыг бvгдээрээ  нийлж хирийн юмыг дєнгєх болж байна шvv. Цувж явсан бараас цуглаж  явдаг шаазгай дээр гэдэг нь  энэ дээ гэж хvvдээ нєхрийн тусыг бvтээж явахыг vргэлж сануулан хэлж, нэг хvний давахгvй юмыг бvгдээрээ санаа хvч нийлбэл давдаг юм гэж ярьдаг байжээ. Ойн эмсийн дотор Бияа гэдэг нэгэн охин, царай зvс нь бусдаасаа нилээд цэвэр бєгєєд Гекvvгийн сэтгэл зvрхний хvн байжээ. Завиар явахдаа мєн орой хоног буудалд оролдсоор Гекvv тvрvvн алсан барын соёо саврыг нvхлэж, шєрмєсєєр хэлхээд сондор чимэг хийснээ нэгэн орой гvйцээж Бияад бэлэглэн єгєх санаатай , ойн эмсийн эгчмэдээс зєвшєєрєл гуйхад нь сондор бэлэглэнэ гэдэг , даруй тєрєл барилдана гэсэн vг.  Шонхолой ахын отог нутагт мэнд хvрсэн цагт эр эм болохыг зєвшєєрсv. Наана нь сvй тавьсан бэлэг болгож єгвєл єг л дєє  Бияа тогтоодог юм бол  чиний хэрэг бvтнэ. Эс тогтоовол , би хашин баалж чадахгvй  шэсэнд Гекvv баярлан :
- Эгчийн vгийг сонсов уу? Би  чамд vvнийг бэлэглэнэ гэхэд охин ичингvvрсхийвч, vг дуугарсангvй, бэлгийг хvлээн тогтоожээ. Гекvv баярласандаа хэдэн хоног дархалсан нэг хавчаахай нум, хэдэн сумын хамт завинаасаа гаргаж, 
- Бидний эр хvйстний ах зах нь Шонхолой ах аваас эмсийн ах их зах нь эгчмэд мєний тул, чадлаа гаргаж  хийсэн энэ  нум сумыг барья. Мэргэн харваач болтугай гэхэд  нь ойн эмсийн эгчмэд нь дуртайяа  тэр зэр зэвсгийг хvлээн авч,  угаас нилээд чийрэг бєгєєд бяраар яасан ч Гекvvгээс дутуугvй чийргийн дээр Шонхолой нарын харвахыг сонирхон ажиж явсан тул, барилыг тун амархан сурч, эхлээд хур, сойр, ятуу зэргийн шувуу, чингээд туулай чандага, удалгvй бор гєрєєс,  зээр агнах боллоо. Чингээд гараар шидэх чулуу, богино жадтай зvйрлэвэл дагуулахгvй хол тусгалтай сайхан зэмсэг юм байна гэж нумаар сум гэдэг жижиг жад чавхдан харван сvрхий  амьтан гэж  агнах бvр ангийнхаа цусаар мялаадаг болсны нь  Залуудай нэгэн єдєр юунд чингэж байгаагий нь асууваас, ойн эмсийн эгчмэд
- Дээжий нь амсуулж байхгvй бол гомдож  магадгvй  хичнээн хvн гаргаж, энэ хєнгєн жижиг  жад чавхдан гєрєє хийж, олз олоод байхад эс амсуулбал , гомдооод онохоо байж магадгvй гэв. Эгчмэдийн хамт таван харваач хvн болж, ан гєрєє хийхэд улам ч олзтой   болж, идэх хоолоор тасалдахгvй элбэг  дээрээ элбэг боловч, хэрэглэх хэрэгцээнээс илvv агнадаггvй ёсоо алдалгvй баримтлан явжээ. Ялангуяа Шонхолой тэр ёсыг маш чанд баримтлуулан идэж барахгvй бол амьтны амь тасалсны хэрэггvй. Хурдан зэвсэгтэй боллоо  гээд зоригоор хядаж болохгvй. хорхой чгэсэн аминдаа хайртай байхад, халуун амьтай бvлээн цустай  амьтныг хэлээд яахав гэдэг байжээ. Чингээд нэгэн єдєр vдлэн буугаад , хоолоо хийж байтал, боролж шугуй дотроос жад бороохой, чулуун сvх барьсан арваад хvн гарч ирээд, аянчныг vзмэгц бєєгнєрєлдєж юм зєвлєцгєєх мэт болоод , нэг хvн урагш давшин , буудлын зvг айсуй.  Ойртосхийгээд , жадаа дорогш талбин, гараа єргєж элэгсэг найртайэ байдал vзvvлсээр  дєхєхєд нь Шонхолой Yхvv хоёр , бас зэмсэггvй, єєдєєс нь очиж, хоёр талаас уулзаад vг хэлэлцэхэд, Хумкаа Yхvvгийн vгийг нэвтрэх хvн байв. Тэр хvн , аянчнаас хаанаас хаашаа зорьж  байгаа хэн гэдгийг асуугаад , єєрсдийг ойн хvн гэдэг . Євєл энэ хавиар агуйд євєлждєг, зун намар  ан дагаж мэхээр , ямаахай, ойн жимстэй газар   хэрэн бидэж явдаг. Євєлждєг агуй маань тэр. Саяхан агуйгаа эргэж vзтэл, агуйг баавгай эзэлсэн тул хvч тvрэн эзэлсэн баавгайтай байлдах гэж явна гэж нєхдєє заалаа. Эрэгчин эмэгчин хоёр баавгай, хоёр бамбарууштай, манай євєлжєєний агуйг саявтар  эзэлжээ.  Бид баахан хvч бvл цєєн боловч, агуйгаа алдах дургvй,  vзэлцэх гэж явна. Бидэнд хvчин нэмэрлэж єгнє vv.  Гэхэд нь Шонхолой гал дээрээ урин аваачив. Тэр баавгайтай байлдах гэж яваа  хvн, нєхдєє даллан  дуудаж, мєрєєрєє эргэж, буцан газар тавьсан жадаа аваад, Шонхолойн хойноос даган ирэв. Оройн хоолонд хэрэглэнэ гэж Шонхолой нар замдаа єглєєнєєс  агнаж, модны захаас таван харваач нийлж хоёр гєрєєс агнаж, завьдаа нэг хэсэг махы нь  ачиж нэг хэсгий нь ойн эмс vvрэн явснаа хоол хийж байхад, баавгайтай тулах ойн хvний  тэр бєлєг дайчин хvрч ирсэнд , арга буюу  орой идэх гэсэн махнаасаа шаралцаж, бvгдээрээ идлээ. Хоол идээд, ойн хvний тэргvvн нь шонхолойг энэ хэсэг улсын ахмад нь юм байна гэж  хvч нэмэрлэхийг дахин гуйсанд , шонхолой, хамт яваа ойн эмсийн эгчмэдээс яахав бид ? гэж асууваас
- Баавгайн  хvч их эдний хvч нэмгэн. Туслалцах нь хоёр хєлтний ёс биз дээ. Туслан хамжиж vзье гэхэд нь , манай олонх нь туслахыг зєвшєєж байгаа учраас эрэгтэй бид чvгvй гэхгvй. Танай эмэгтэйчvvд яасан бэ ? гэж асууваас ойн хvний тэргvvн нь

- Манай ойн хvний эмэгтэйчvvд нь  євєлжєєн дээрээ  бууж ирдэг, тэр хvртэл тус тусдаа. Эрчvvл нь  эрчvvлтэйгээ, эмс нь  эмсvvдтэйгээ урин дулааны  цагт анги анги явдаг заншилтай юм даа гэлээ. Баавгайг хамтын хvчээр агуйгаас зайлуулах гэж тогтоод, бvгдээрээ зэр зэмсэгээ барьцгаан, тэр агуйн зvг чиглэж, асар холгvй тул, ойр нь хvрч очоод, замдаа хэлэлцсэн ёсоор олонхи  агуйн амсарын дээд талд гарч, доош нь унагах чулуу бэлдэж, бас хоёр гараар дааж, доош нь хаяж болох чулуу зэхэцгээж, хvн хvн зогсох газраа хэд хэдэн том чулуу овоолоод, єнхрvvлэх том чулуу тvлхэн унагах хvн, чигий нь тэр агуйн амсраас баавгай гарч ирэхэд дээрээс нь ойчих багцааг тааруулан  барагцаж, тэр самбаанд хоёр хvн агуйн амсарт, заншлаар олох болов. / заншилах гэж сэм мэдээ сурвалжлан тагнах гэсэн vг / . Шонхолой хvнээ дагуулж яваагийн хувьд тэр заншлах хvний нэг нь болсу гэж ойн хvний тэргvvнтэй хоёулаа агуйд баавгайг заншлаар одох болж, доошоо буугаад, агуйн амсарт ойртон, дотроос нь чимээгvй тул аяархан дотогшлож vзвээс, амсрын орчим том хєндийд хориод хvн багтам зайтай, голд нь гал тvлж байсан vнстэй, тойроод чулуугаар хашсан єртэй бєгєєд цаашаа хошоод салаа болон нарийссан харанхуй хонгил vзэгдэв. Голомтын єрийг хашсан чулууг хєдєлгєж, vнсийг онгичсон бєгєєд том гэгч амьтны мєр ул vнс шороон дээр vзэгдэв. Зvvн талын хонгилоос араатан том амьтны vнэр гарч, эзэнтэй агуй гэж мэдэгдэв. Манай хоёр анчин энэ агуйн амсар сахин модонд хоноод баавгайг байна гэж мэдээ хvргэсэн юм. Одоо чбайх шиг байна гэж ойн хvний тэргvvн хойноос нь хvрч ирсэн Yхvvд шивнэн хэлж, гурвуул  шинэ мєрийг ажваас орсон гурван мєр, гарсан нэг том мєр байв. Тєдий агуйн амсраас сэмхэн холдон гарч, нєхєд дээрээ очоод, хэрхэхийг зєвлєн хэлэлцэж, нэгий нь эзгvй хооронд бусды нь єдєєн гаргаж vзэхээр тогтоод, агуйн амсар боох гэхэд  ичээд ороогvй баавгай юу хийж , хvлээж хэвтэх аж. Нэг шаламгай анчнаа амсарын зvг явуулж, баавгайг єдєєн гаргахаар боллоо. Нэг завшааниай зvйл нь агуйн амсарын хоёр талаар дээрээс унасан хадны хэмхэрхий том чулуу босоо хvнээс єндєр бєгєєд агуйн амсарын ємнє хvзvvвч хашлага шиг тогтсон тул тэр хоёр , хоёр том чулуун дээр бас хэд хэдэн том жадтай анчин баавгай цохих том том чулуу єргєн дамжилж, сураар татан гаргаад тулалдахад зэхмэгц, нэг чийрэг залуу анчин, агуйн амсарт очиж, хараан зvхэж, агуйн зvг :
- Хvний євєлжєє эзэдсэн ёсон бус муу хар гєрєєс гарч ир. Голы чинь таслаж, зvрхий чинь сугална. Гараад ир гээд чулуудав. Агуй дотроос чимээ гарахгvй тул ыас хараан зvхэж, хvний євєлждєг агуй хулгайлан эзлээд, эзнээс нь айж байна уу ? бушуу гарч ирж амиа тушаа гэж хараан зvхэж, хашигран чулуудтал агуй дотроос баавгайн дуу гарч, хир баргийн амьтан халдахгvй их чадалтайгаа мэдсэн нэг том гэгчийн эм баавгай гэрэлд гялбасхийсэн байдалтай яаралгvй гарч ирээд, агуйн амсар, тэрний дэргэдэх ургаа том чулуу хоёрын хооронд хvн багтахаас, агуйн том баавгай багтахгvй завсарт зайлан орсон єнєєх єдєєгч анчин, хойноос аажуухан алхаж, нгаа гэж амаа ангалзан, гялалзсан соёо шvдээ ярзайлгаж, шиншилтэл тэр анчин ам руу нь жадаа тэнхээ мэдэн шааж орхив. Баавгай хойд хоёр хєл дээрээ урхиран бостол, дээрээс нь жадлах нь жад чулуудан жадлаж, том том чулуу буулган чулуудахад, урагшаа ухасхийтэл хэдэн анчин нэг том чулууг тvлхэн унагасан нь яг тэр баавгайн зоон дээр лvс хийтэл тусаад , хэдий маш их бяр тэнхээтэй сvртэй амвтан боловч, vхрийн дайтай том чулуу ар зоо дээр нь цохисон тул нэг муухай дуугараад, хойд хоёр хєл нь мэдээгvй болж, бєгсєє чирэн, цусаар бєєлжин урхираад дэмий л дэргэдээ ойчих чулуу алгадав. Тэр завсар агуй дотроос хоёр арай бага баавгай гарч ирээд нэг нь толгой дээрээ том чулуугаар цохиулж, толгойгоо сэгсрэн эргэлдтэл, нєгєє нь агуйн  амсрын хажууд буй єндєр чулуун дахь анчин авиран асаж, савраараа чулуу харчигнатал маажлан vсрэн дайрсан хvчиндээ, цээжин бие нь чулуун дээр гараад иртэл, чулуун сvхээр толгой дээр нь нэг хvдэр анчин буулгаж, хоёр талаас нь жадаар чичин хатгаж, агуйн амсар дээр болон хоёр талын чулуун дээр байсан анчин цєм єндєр дуугаар, бие биеэ зоригжуулан хашигралдаж, хадтай хєндийд цуурайттал барихралдав. Баавгай урхиран савардангуут, нэг анчны гуя хага татан унагасанд Гекvv шvvрэн тогтоож, доош нь унагасангvй барьж авав. Тэр самбаанд ойн анчны нэг нь том бороохойгоор шуугитал буулган, баавгайн торгон хоншоор дээр цус цацартал няц цохиж, баавгайг доош нь унагав. Чингээд дээрээс нь том том чулуугаар агуйн амсарт  байгаа баавгайг цохилж хашигралдаж байтал ойн анчны ахмад нь  том мазаалай  ирлээ гэж маш єндєр дуугаар шуугианыг даран хашиграсан нь цєм заасан зvг тийш харваас, модны захаас том гэгчийн баавгай маш хурдлан айсаж байгаа нь тийм том амьтан гэхэд тун ч хєнгєн шаламгай  vсрэн давхиж дайран орох гэж яваа нь vнэхээр сvртэй. Сум тусан газар ойртоод ирэхэд  Шонхолой нар тавуулан харваж эхэлвээс, алдалгvй сум шигдэн орж байгаа нь харагдавч vхэх шарх олгож чадахгvй, сайн моринд ташуур єгсєн адил, баавгайн довтлоход  улам ч  эрч оруулсан адил шуугин орж иртэл, нэг сум яг нvдэнд нь шааж, баавгай цог тусаад хєлєєрєє нvдээ арчин, сумыг хуга татаад урхиран дайрав. Ойн анчин тал талаас нь жад шидэж, зарим нь баавгайн биенд шаавч, ширvvхэн давхиж, яваа баавгайн ухас ухасхийхэд шархнаас нь сугаран ойчиж, хариугий анчин дээр тулан дєхєж ирэхэд нь  бороохойтой нь бороохойгоороо цохиж, жадтай нь жадаараа жадлан, жадны иш хугарах чимээ гарч,
- Нvдгvй талаас нь дайр, нvдгvй талаас нь дайр гэж ойн анчны тэргvvн хашгирч,  улаан суга руу нь жадлатал, жадны иш нь баавгайн ширvvн эргэхэд хугарч, анчны тэргvvн баавгайн хєл дор ойчоод єглєє. Олон анчин тал талаас баавгайн зvг дайран орсонд  тэр том мазаалай хойд хоёр хєл дээрээ босон, олон  шархнаасаа цус цувруулж, зvг зvгээс чичих жадыг ширвэн  алгадаж, урагш урхиран алхтал, нэг залуу анчин элгий нь жадалж, Шонхолой сvхээрээ ар зоонд нь тэнхээ мэдэн цавчтал, мазаалай жадны нєгєє vзvvрийг газар тулсан тэр залуу анчныг ширэлдсэн vснээс нь савардаад жадыг тас хийтэл  хугалан ойчив. Залуудай хаш сvхээрээ мазаалайн хоёр нvдэн  хооронд яс шархиртал цавчиж, олон анчин тийчлэн самардаж байгаа мазаалайг хашигран жадалж дайснаа дараад, агуйн амсарт буй гурван баавгайн зvг дайран шуугив. Аврага мазаалайн хvvрийн дэргэд элгий нь жадлаад ойчсон залуу анчин єндийн сууж, анчны тэргvvний зэрэг хоёр гурван баахан бэртэсхийсэн хvн хоцроод, Шонхолойг дагасан ойн эмэгтэйгээс хэд нь тэднийг сувилаар vлдээд, бусад нь  шархдан муудсан нєгєє гурван баавгайг дараар одов. Удалгvй олон анчин тэр гурвыг алаад, бєєн баяр хєєр болж, алсан баавгайнхаа арьсыг євчєєд, толгойгий нь огтлож, бэртсэн шархтсан хvнээ сувилан, балар эртний баавгайн сvнсийг хорлон єшиж магадгvй гэж бодох тул эвлэрэх найр хийхийг зэхэв. Чулуугаар агуйн амсарт ширээ засан, дэс дэсээр нь баавгайн огтолсон толгойг тэр ширээн дээрээ тавиад, шархны цусы нь угааж, арчаад аманд нь цэцэг жимс хийгээд, махнаас нь шарж, бvгдээрээ найрлаад, тойрон суугаад, анчны тэргvvн нь баавгайн арьсан дээр урд нь суугаад нэг хижээл анчин, загасны мах єєх барин дуудруун :
гээд тулын мах тосоор баавгайн амы нь чимх мялаагаад, єндєр дуугаар,
гэхэд нь зэхэж  бэлдсэн галдаа єєх тос хийж, хуурай шилмvvстэй  тvлээ хийсэн гал нь дvрэлзэн асаж, олон анчин баавгайн толгой гал хоёрыг тойрон ваа ваа хэмээн хашгиралдан , жад бороохойгоо далайцгаан бvжиж, єчиг дуудагчийн дохиход  зогсоцгоож, Анчны тэргvvн дахин дуудруун :
гээд тулын махнаас баавгай тус бvрийн аманд зуулгаад, баавгайтай эвлэрэх ёслолоо гvйцээгээд , бvгдээрээ махнаас нь шарцгаан , гэдэс гартлаа идэцгээж, тулалдаанд хvний амь vрэгдсэнгvй, бага сага цохиулсан , савардуулсан зvйлийг юмнаа тоохгvй хатуужилтай улс тул, тоо бvрэн толгой мэнд уг агуйдаа дахин эзэн болсондоо бєєн баях болж, хvч нэмэр болсон Шонхолой нарт баавгайн махнаас дааж ядтал нь vvрvvлж, салах ёс хийлээ. Завиндаа хvрч, юм хумаа ачиж зэхээд аялан хєдлєх гэж байтал, ойн анчны тэргvvн нь хvрч ирэн, та нарын нисдэг жадын арга, тураг анд их анд тусгvй мэт санагдавч, шувуу гєрєєс агнахад таатай хоёр хєлтийн дайрахад аминд тустай юм байна гэж бодон бодсоор ам нээн гуйх зvрх олдсонгvй. Та нарын явсан хойно санан санан бодож, нvvрээ зузаалж гуйх гэж ирлээ гэхэд нь Шонхолой нум яаж нийдгийг зааж, яаж харвадагийг vзvvлээд байдлы нь мэдсэн тул єєрсдєє санаачлан оролдож vз гэж тэр ойн анчны тэргvvнээр хэдэн сум тавиулаад, єєрєє харвалаа vзvvлсэнд , тэр чийрэг эр тэсгэлгvй баярлаж, одоо манай гар урт боллоо  гэж баярлан талархаж, бусад дээрээ баярлан буцав.
Тэндээс нилээд  хэдэн хоног их мєрнєє єгсєн аялж, явсаар Шонхолой уулаас уран бєгєєд, газар их vзэж, ажиж сурсан юм их тул, загасаар элбэг их мєрєн загасчлахад хэрэглэх сэрээ  хийж,  хамт дагалдан яваа ойн эмсийн олонхи нь загас сэрээдэхдээ чадамгай учир, загасаар тасалдахгvй, таван харваачин, нум сум vзээгvй ан амьтан хоёр  хєлтийг он тусам газар ажиггvй  ойртуулдаг дээрээс  загасны мах, ангийн мах ээлжлэн хэрэглэж, хирдээ жаргалтай, гэдэс цатгалан явж намрын оготор шар наранд, заримдаа мєрєн дагуу жимсчилж, айван тайван явахад, ойн эмс анхныхаас  байдал нь  шал  ємнєє, сэтгэл санаа амар, идэх хоол элбэг, тvшиг ємєг сайтай болсондоо зvс царай амарлингуй тайван , сэтгэл дvvрэн болсондоо бие бялдар нь ч аятайхан болж ирлээ.  Yгтэй, яриатай дуутай хєєртэй ч боллоо . Yхvv, Гекvv хоёр ч тэдний аялгуунд чих нь дасаж, харилцан нэвтрэлцэхдээ сайн болж, ойн эмс бvрхий сэргэлэн авхаалжтай замын уртад маш тустай нєхєд боллоо. Завиар аялахад, явган явах хvмvvс арай гавшгай тул, Залуудай, Yхvv, Гекvvгийн нэдэн эмстэй тvрvvлэн явж, замын дагуу байдлыг ажиж явдаг журамтай болж, тэр завсар эргээр яваачин нь vдлэх хоноглох газар хэрэглэх хvнсний зvйл бас самбаачлан агнах журам аяндаа тогтжээ.  Чингэж явах vес Залуудай, тэдгээр ойн эмсээс мєн Yхvv, Гекvv хоёроосоо хэрэгтэй юм их сурч, хоног буудал дээр эцэг нь  бас туршил, ажиглалаасаа ярин танилцуулж, явдаг байлаа. Нэгэн єдєр  Залуудай, Yхvv хоёр тvрvvлэн явтал  алсаас баахан шуугиа чимээ гарах мэт болсонд тэр зvг давшин сэм ажин харваас усны хавьд нэгэн бєлєг хvн бужигнан vймэлдэж, ямархан нэг том  амьтныг цохилон дайрч байгаа шинжтэй. Олон хvний овооролдон, бужигнаж байгаа газраас  арслан зааны урхираэ буйлах дуу дуулдаж байгааг сонсон ажиж арслан заан агнаачинтай дайралдсанаа яаран эргэж, Шонхолойд мэдэгдлээ. Ан хийж байгаа хvнд тусладаг ёстой тул , тэдэн дээр очиж туслалцах нь зvйтэй болно гэж Шонхолой тэр анчин тушаа завиараа хvрмэгц завиасаа гарч, бvгдээрээ тэдгээр анчны зvг чиглэлээ. Заан агнаачин , хvн нэмэн ирснийг vзээд, хэдэн хvн урдаас нь угтан  тосож,  найрсаг байдал vзvvлэн  ойртоод, гартаа барьсан чулуун гилбэртэй жадаа  газар талбин, найртай нєхєрсєг байдлаа vзvvлэн юм хэлэхэд , Yхvv, Гекvv  хоёр баярлалдан, бид vгий нь мэдэж байна  гэж Шонхолойдоо хэлээд,  тэдний зvг бас зэвсгээ талбин, найрсаг байдалтайгаар чиглэн одоод,  харилцан танилцаж, vг солилцоод, Шонхолойг ойн эмсийн хамт хvрч ирэхэд арслан  заан нvхэнд  оруулж агнан буй хvн болохыг ярьж, могой алахад мод нэмэр, заан агнахад жад нэмэр гэж урьж байна гэж заан гєрєєлєєчний vгийг уламжлан хэлсэнд бvvгдээрээ тэр анчин дээр хvч туслахаар одлоо. Тэдгээр анчин, арслан заан явах замд  гvн нvх ухаж, дээрээс нь гишvv мєчир, євс ногоогоор хучаад, нvх гэж мэдэгдэмгvй болгосонд намагтайшуу тэр газар огт тийм там малтаж хийснийг,  халдах дайсан ховор учир хардан ажихгvй явсан нэгэн арслан заан хоёр хєлтийн мэхэнд унасан байжээ. Олон анчин ус нэвчсэн нvхэн тамд унасан арслан зааныг том том чулуугаар цохих нь чулуугаар  цохиж, бороохой модоор цохих нь модоор балбаж, жадлах  нэг нь  чулуун гилбэртэй жад шидэн чичиж, бяр тэнхээ ихтэй, зузаан гэгчийн арьс ширтэй том гэгчийн тэр амьтан нvхэн тамд  унан шигдсэн боловч  амиа тэмцэн тулах зориг  тєгєлдєр тул, сvрдvvлэн урхирч, ойртсон нэгийг урт  хошуугаараа шvvрэх гэж нvдээ улаанаар эргvvлэн, хоёр vзvvр нь гадагшаа мушгирсан соёотой толгой нь нvхэн тамаас сvртэйеэ бумбалзан харагдаж аман тушаа нь нэг анчин хvний vхсэн амьд нь мэдэгдэхгvй хэвтэж байгаа нь Залуудайн нvдэнд юуны ємнє тусан элгээрээ хэвтэж байгаа нь амьсгал тасраагvй мэт.  Арслан заан, дэргэдээ амьтан хавьтуулахгvй, тамаасаа ус шавар vсэргэн урт хар  хошуу, нь хар могой шиг ийш тийшээ годолзон, жад бороохой ойртвол шvvрэх гэж  vе vе буйлан, нурууны нь vс, сєхvйн босож, энд тэнд жад шигдсэн боловч маш их бяртай, тун ч бєх голтой амьтан тул, євчvv хэнхдэгээрээ дайран давшин зvтгэсээр бас хоёр хєлєєрєє цавчсаар, тэр тамаас гарах санаатай зvтгэх ажээ.  Залуудай тэр хэвтэж байгаа хvний тунаа эь очоод, зааны суга татаж хаясан  навсгар навч намаатай зулзган хус авч, зааны хошуу хvрэх газар ойртоод очмогц бургасы нт шvvрэн булаалаа. . тэр самбаанд  нь бєхєс хийгээд, єнєєх газар хэвтэж байгаа хvний хєлєєс шvvрэн татаж, шvvрэн татаж, зааны хошуу хvрэхгvй газар  агшин дотор зайлуулж, авлаа. Дэргэд нь байсан хэдэн анчин  баярлалдан хашгирч, тэр зааны соёо хошуунд эрстсэн хvнээ сувилаар ухасхийсэн  байдлыг vзвэл , жирийн анчин биш ахмад тэргvvлэгч нь бололтой.  Тэр завсар Шонхолойтой ирсэн ойн эмс, арслан зааны ар зоо уруу нь   жад чулуудах нь  жад чулуу авцран чулуудаж байтал олон хvний жадлах шийдэмдэх, чулуудахад зааны тэнхээ тамир муудсаар, ядрах шинж мэдэгдэнгvvд, олон анчны шуугилдан дайрах нь улам ширvvн болж, нvхэн там доторх ус шавар нь олон шархнаас цуварч байгаа  цусанд улаан єнгєтэй болж ирлээ. Зааны урхиран рєдлєх нь арай зєєлєн болж, тун ч амьсгаадаж байгаа тэмдэг орож, хэнхдэг нь оволзон, шуухинатал амьсгалж, гагцхvv нvд нь маш догшноор эргэлдэн, хоёр том чих нь чичив татав хийх ажгуу. Чингэж байтал, ар талаас нь жадлах нь цохих улам ширvvн болж, зааны бєгсєн бие мэдээгvй болсон учир  доошоо намсхийх  шиг боллоо. Тэр байдлыг мэдэнгvvт, олон анчин там тойрон хашигралдаж, цєм нэгэн зvгээс жадлах цохилох  болсон  нь  тэр заанд штрвvvлэн унасан  анчин, Залуудайгаар суга татуулснаас хойш сэхэрч ухаан ороод, олон анчнаа тэг ингэ гэж заан удирдаж, хамаагvй тал талаас  шахцалдан дайрч, бие биендээ  саад хийхий нь зогсоожээ. Тэгсээр байтал заан  улам муужирч, ширvvн хєдєлдєг хар хошуу нь  годгонон гялалзахаа байж догшин нvдээ улаанаар эргvvлэхээ байж, тамдаа доошоо аажуухан шигрдэж эхлэхэд, олон анчин, тэр хvчирхэг амьтан тамирдаж, жадлан чулуудах нь улам ширvvстэл, гэнэт тэр арслан заан сvvлчийнхээ  хvч шавхан гэнэтхэн  цоройж, хоёр урд хєл нь тамаас гарахын хамт , хошуугаараа нэг анчныг шvvртэл, Залуудай чулуун сvхээрээ хошуугийн нь хага цавчсанд , анчныг дээш нь єргєтлєє алдав.  Заан агнаачны ахмад нь тэр залуу анчныг шvvрvvлэхэд ц арай нь vнсэн хєх болж, яаран урагш давштал, тэр залуу газар ойчиж, Залуудай газраас нь татан заанаас холдуулж авлаа. Сvvлчийн тэр vсрэн ухасхийсэндээ зааны тэнхэл тасарч, хоёр хєл нь зєлгєнд шигдэн , хэнхдэг нь тамын амсар дээр тээгдээд, тас цавчуулсан хошуунаас нь хар цус олгойдон цацаж, том нvсэр бие нь чичив, татав нийж амь нь тасарлаа. Олон анчин тvvнийг vзээд, баярлалдан, хашигралдаж, бороохой ,жад , сvхээ далайн дэвхцэж бvжив. Тэр том амьтны цээжин бие нь нvхэн тамаас хагас цухуйн гарч vхсэн нь татаж гаргахад их дєхємтэй болсон бєгєєд, их л бэлэгтэй сайн тэмдэг боллоо гэж баярлалджээ. Чингээд эвдэхдээ тун чадамгай тул, хэдэн хvн чулуун сvхээрээ бєгсєн бие гуяы нь салгаж, тамаас сураар татаж гаргаад халуун цуснаас нь тэр дороо ууцгааж, нvvр ам нь улаан нилээ болцгоон, заанаа эвдэж, гэдэс дотры нь цэвэрлэн, элгий нь тvvхийгээр  хуваан идэж, аль амттайгаас нь Шонхолой нарт барив. Зааны хошуунд мах чихэж, галд болгоод, нарийн сайхан хоол гэж дээжжий нь Залуудайд барихдаа тэр анчны  ахмад нь хvvгийн минь амийг аварсан сайн хvvд сайхан ерєєл тавина гээд дуудруун :
гээд арслан зааны хошуунд нарийн мах чихэн болгосон идээнийхээ сайнаас Залуудайд барин, амы нь єєхєєр тосдож, гары нь арслан зааны цусаар мялааж, гарах бvр ангийн олзтой болоорой гэж , гадаад хормойгий нь  арслан зааны цусаар будаад, дотор чинь хэзээд  цатгалан дvvрэн яваг гэж дотоод хормойд нь єєх тос тvрхлээ. Шонхолой хvvгээ цол цоллццлж, нэр нэрлvvлж байхыг vзээд баярлаж, олон анчны хамт арслан зааны махнаас цадатлаа бvгдээрээ идэцгээж, хувь махаа завиндаа хийж, цаашаа аялан мордохоор  болохдоо, харвалаа vзvvлэнсонирхуулбал, арслан зааны тэдгээр анчин, хэдий урьд vзээгvй сонин юм vзэвч, уулаас арслан заан гєрєєлж явдаг заншилтай тул, тийм нарийхан жад нисгэж, ийм том арслан зааныг агнаж болохгvй осолтой зэвсэг байна. Бид арслан заан дагаж амь зуудаг улс. Зааныг нvхэн тамд унаган алдаг. Мод ихтэй газар чулуун сvхээр модны ёроолоос хєлийн шєрмєсийг тас цавчин агнадаг билээ. Зааны соёогоор хийсэн жадаар заан болон хирисийг ч жадлан шархлаж, эр зориг чадал тэнхээгээ сорин vзvvлдэг зуршилтай заан агнаачин билээ. Эмс охид маань бор гєрєєс, буга хандгай жадлан гєрєєлж , усны захаар галуу нугасны дэгдээхэй агнадаг ийм улс.энэ нисдэг жад тань, манай эмсийн зэмсэг болохоос, заан агнадаг хvний зэмсэг биш гэжээ. Гал асаахдаа галын мод гэдгийг хэрэглэж, хоёр мод vрж гаргадаг тул харин Шонхолой цахиур хавирч гал гаргахыг сонирхож, галын мод хур бороотой цагт чийг зуудаг нэг гэм буй тул ямарч чийг усанд чийг зуух гэж байхгvй цахиур чулуугаар гал бий болгох энэ арга тань билэнл хэрэгтэй юм байна гэж цахиур хавирах аргыг заалган сурч аваад, маш найрсгаар хагацан саллаа. Нум сумыг эмсийн зэмсэг гэж тоохгvй тэр чийрэг анчин аймагтай уулзан дайралдсандаа Залуудай их сонирхож, бас Заан цолтой болсондоо бахархан, заан агнаачны ахмадаас бэлэглэн єгсєн зааны соёогоор хийсэн жадны том гилбэрийг арслан зааны савгаар сvлжсэн гэртэй єгсний нь сонирхож, Чоносыхны  хэрэглэж vзээгvй сvлжмэлийг таашаан бахархав.
Шонхолой дагаж ирсэн их мєрний аль талаас  ямар  ус цутган орсныг Бух євгєнийг vдэн очих замдаа тэмдэглэн зурсан тоймоороо, бас ан аян хийж юм ажихдаа сvрхий дадлагатай тул буцах замдаа мєрєн их усаа барин огт тєєрєлгvй явсаар намрын сэрvv орсон нэгэн єглєє мєрєн єгсєж явтал нэгэн єргєн дэнж дээр, галын утаа, олон хvн харагдсанд , юухан болж улс амьтан цугладаг билээ гэж эргээр явсан ойн эмстэйгээ бvгд нийлэн зєвлєлдєж, мєрєн єгсєн явахад, дэнжийн тэр улс яасан чиг хvн явахыг андахгvй харна. Усныхаа нєгєє талд гарч vзэх vv? Халдан дайрах гэвэл, ус гаталтал бас зайтай бий гэж хэлэлцээд, ус гарч завдтал, єндєр дэнжийн улс, хэдийн ажиглаж нэг хэдэн хvн гар даллан єєдєєс нь чиглэв. Гартаа зэр зэмсэггvй, даллах байдал найрсаг тул, арай ч дайсагнан халдах шинжгvй бололтой гэж зєвлєн хэлэлцээд, Шонхолой, Yхvv хоёр  тэр чиглэн айсаж яваа хэдэн хvний урдаас зорин одов. Ойртоод ирэхэд тэр айсуй хvмvvс, найрсаг сайхнаар ёслож, амар мэндийг асуугаад, биеэ цєєвєр омогтон  гэж vг аялгуу нь нэвтрэлцэм ойр  хэлтэн байлаа. Шонхолой хаанаас хайшаа  зорьж явааг асуугаад, тэр цєєвєр омогтны нас ах нэг нь єгvvлрvvн :
- Манай отгийн ахмад,  нас дээр гарч,  тэнхэл тамир дорой боллоо. Ан хийж чадахгvй  нvд шvд муудлаа. Шєрмєс шандас суларч уул єєд мацан явж ан гєрєє хийж чадахгvй боллоо. Отог олондоо тээр тєвєг болох нь. Танагтай байгаа дээрээ та бvхэнтэйгээ нэг хуримлаад гэдэс цатгалан санаа амар байдлаар уулынхаа євгєд, єтгєстэй золгож, ач vрдээ шvтээн сахиус болсу гэсэнд нь буурал аавынхаа захиа дагаж, єнєєдєр бид хад тvшvvлэх хурим хийх гэж єндєр дэнж дээр цуглан бэлдэж байтал, алсаас та нарын айсуй ирэхийг хараад євгєн аавыг  vдэх хуримд єлзийтэй гийчин ирлээ гэж та нарыг урих гэж яаран хvрч ирлээ. Хутагтай хуримд маань суулцаж хуучид болох гэж байгаа буурал аавы маань баярлуулан vдэлцэх биз гэж горьдоно гэхэд нь Шонхолой учры нь мэдэж,
- Би нєхєд дээрээ очиж, бvгдээрээ хамт явсуу. Хутагт хуримд тань хувиа оролцуулж арслан зааны махнаас барилцъя гэхэд нь тэр цєєвєр хvн арслан зааны мах гэхийг сонсоод тэсгэлгvй баярлан,
 - Юун сайн юм бэ . Манай  буурал аав,  арслан зааны мах амсаад нvдээ аних юмсан гэж билээ. Бидний хvч мєхєс тул тийм том амьтан агнах хvчин чадал хvрэхгvй тул, захиагий нь гvйцэтгэж чадаагvй юмсан. Бид vvрэн явна. Та нарыг чилээхгvй гээд, яаран Шонхолойг даган нєхєд дээр нь хvрэлцэв. Шонхолой хамт яваа ойн эмсийн зvг  Yхvvгээр хэлvvлэн, Цєєвєр омгийн хvн, євгєд аавыгаа хад тvшvvлэх хурим хийх гэж байгааг таниулж, явган хэрэн яваг гєрєєчин омгийн хvмvvс, отог олондоо тус нэмэр болох наснаас хэтэрч, тєвєг тойв болохын ємнє хуримлан найрлаад vхлэг ёс бийг хэлvvлсэнд, тийм ёс тэр vед тvгмэл тул огт гайхсангvй, уєм хуримд оролцохоор арслан зааныхаа махнаас vvрэлцэн одов. Залуудай насан бага бєгєєд тийм хурим урьд  ємнє vзээгvй , гагцхvv отог буудал дээрээ нэг идэх хоолтой, дэргэдээ галтай хоцорсон хvнийг vзсэнээс биш, хад тvшvvлэх хурим гэж сонсоогvй учир эцгээс асууваас,
- Єтгєсийн гэдсийг цатгаад, отог дээр нь vлдээхийг чи тvрvvн мэдсэн. Бас гэдсий нь цатгаад, тєрлийн хvнээс ач нь жадалж, хад тvшvvлэх ёс бий. Єєх vнхvvлж амы нь барих ёс бий. Одоо энэ ямар ёс хэрэглэхийг би мэдэхгvй байна. Газар газрын ёс ондоо. Чи тэнд очоод гайхсан байдал битгий vзvvлж, хvн єбитгий гомдоогоорой. Ер олон аймаг ясанд олон зvйлийн ёс бийг єєр аймаг ясны хvн хориглон єєрчилж дийлэхгvй тул газрын ёс дагахаас єєр аргагvй боллоо шvv гэж хvvдээ сэмхэн захиад, бvгдээрээ тэр Цєєвєр хvний хамт єнєєх єндєр дэнжийн зvг одлоо. Шонхолой нарыг угтан тоссон Цєєвєр хvний нэг нь яаран гvйж, єтгєс аавын хvссэн юмтай сайн гийчин айсуйн мэдээ хvргэхээр одсонд, дэнжийн олон бvгдээрээ угтан  бууцгааж, Цєєвєр отгийн хад тvших гэж байгаа єтгєс ч баярласандаа, нэг чийрэг залуу эрээр vvрvvлэн бууж ирээд гийчнийг ёслон, эсэн мэндий нь асуугаад,
- Сайн хvний санаагаар гэж та нар, єтгєс миний энэ зовлого биеэ гээхийн ємнє хvссэн юмтай хvрэлцэн ирсэнд ихэд баярлан бэлэгшээж  ач vр минь амны хишигтэй юм байна гэж баярлаж байна. Багынхаа дуртай нэг юм амсаад хад тvшихэд надад ч сайхан завшаан боллоо гэхэд нь гєрєєсний цагаан vстэй элэгний арьсаар хад тvших цагаан ємсгєл хийлгэж  ємссєн, буурал vстэй, цэцэн харцтай, тэр єтгєсийг хараад, элэг нь эмтэрч ихэд єрєвдєвч газрын ёс дагахаас єєр аргагvй гэж эцгийн  захисныг санан сvvлс алдлаа. Тэр євгєн , vхэхийг унтахын тєдий бодох зоригтой хvн бєгєєд энэ намар маш сайхан тул  ач vрдээ євєл хаврын цагаар тээр тєвєг таталгvй, цагийн сайханд уул тvших гэж санаа нэгэнт шулуудлаа. Хутагтай хуримд минь холын зочин гийгvvлэн ирсэнд vрчлээт магнай минь тэнийж, баяртайяа  нvд анин єтгєс дээдэстэйгээ  золгон, vр садандаа єлзий болох энэ єдєр єтєлсєн муу би баярлаж байна гэж Шонхолойд хэлээд  бvгдээрээ єндєр дэнж дээр гарваас, тэнд Цєєвєр отгийн анчин эрс, бор гєрєєс, буга, хар сvvлт зэргийн мах хэдийн эвдэж, шарах чанахад бэлдэн, бас хорхог хийх гэж зэхсэн байжээ. Эмс хоолны хоршид ногоо жимс хэдийн базааж бэлдсэн тул, зочид хvрэлцэн ирэхэд зээр гєрєєсний элэгний цагаан vстэй, цагаан гудас дээр євгєнєє тvшин суулгаад, Шонхолой Залуудай, , Yхvv , Гекvvг єтгєсний баруун талд дор нь суулган, эрэгтэйчvvд зочдын дор нь баруун талд дэс дэсээр сууцгаан, настай эмс зvvн талаар ньдоогуур нь залуус сууцгаан  хоол хийх хэдэн эрс, эмс гал тvvдгийн дэргэд хоол бэлдэн завдах зуур, нэгэн чийрэг Цєєвєр анчин хад тvших гэж байгаа єтгєсийн дээдэс євгєдийн эрэлхэг зоригтой явдлыг тоочин  хvvрнээд, дараагаар нь хад тvших гэж байгаа євгєний эр зоригт явдлаас нь магтан  єгvvлэхэд, Цєєвєр эр маш хичээнгvйлэн сонсоцгоож, суув. Чингэж байтал , хоолны тvрvvч нь ч болж дээжээс нь єтгєсийнхєє ємнє тавиад,  євгєний ач нэгэн залуу Цєєвєр эр, аль л амттай єєхтэй мах идээнээс сонгон цахиур чулуун хутгаар огтолж, єтгєс хоёр гараараа  єарив. Чингээд єтгєс ємнє тавьсан махнаас хувь хишгээ тvгээнэ гэж хvн бvхэнд нэг нэг хэсэг мах єгсєнд  цєм маш хvндэтгэн , тэр махнаас нь авч, эмэгтэйчvvд, нялх хvvхэд багацуулдаа аманд хийж хєхvvлэв. Хад тvших єтгєсийн дэргэд суусан ач нь хоол бvхнээс єтгєстєє амсуулан идvvлж бvгдээр Шонхолой нєхєд сэлтийн авч ирсэн арслан зааны махнаас аль амттайгий нь хад тvших євгєндєє барихад, тэр єтгєс баярлаж
гэхэд нь бvгдээрээ чимээ авиагvй нам гvм болов. Єтгєс vргэлжлэрvvн :
гэхэд ач нь угалзын ууцны єєх бариад єтгєсийн аманд  хийн чихээд  шаат  чємєг шаажхахуулаад амы нь барив. Єтгєс хэд арваганаад амьсгал тасарч, амь алдав. Отог олон нь тийм юманд дасал болсон тул, ёстой юм ёсоороо гэж ахмад єтгєсєє сайхнаао хуримлуулан баясгалаа гэж vзэх, vvнд гагцхvv Залуудай , урьд ємнє ан амьтны алагдан vхэх, мєн тулаанд  дайсны vхэхийг vзэвч найрлан хуримлаж, нэгийгээ єєх vмхvvлэн хахааж, амы нь барин  vхvvлэхийг  vзээгvй тул  дотор нь их л аягvй. Тэр єтгєсийн нэнд єрєвдєн, эцсийн захиа vг захиж байгаа нь чихэнд дуулдаад байх шиг хачин санагрдаж байлаа. Цєєвєр отгийнхон, єтгєсєє хад тvшvvлэх гэж хэдийн зэхэж бэлдсэн дамнуурга авцраад, цагаан vстэй зvймэл хувсар гэдэг гудсы нь дэвсэн, цагаан хувцаст нєгчсєн єтгєсєє  завилуулан суулгаад, ахмад настан нэгэн  хvн, єтгєсийн дээл , сєєхий гутал, хувцсы нь цахиур чулуун хутгаар эзнээ дага гэж єгvvлэн хэрэглэж байсан зэр зэмсэгт нь бас vхvvлэн ирт юмаар эмтэлж, сvнсий нь эзнээ дагуулан одох болгож дэргэд нь тавиад, ээлжлэн дамнасаар , энгэрийн нэгэн хаданд тvшvvлэн, хувсар дээр нь суулгаад, ахмад нэгэн анчин салах ёс гvйцэтгэж дуудруун :
гээд урд нь чулуун ширээ зэхсэн дээр нь арц  ага ганга  уугиулж ёслон мєргєєд  бvгдээрээ эргэж харалгvй буцав. Чингээд Шонхолой нєхєд сэлтийг нэн элэгсэг найртайгаар vдэн гаргаж єгєв .
Ойн эмсийн нэг нь сарны тэргэл vеэр  унаж дусдаг нойр дундаа босон давхидаг Усихаа гэдэг нэг охин байжээ. Хад тvших хурим тохиолдсоноос хойш нойр муутай болж, шєнє босоод явах гэхэд нь найз нар нь тайтгаруулан тогтоож, дундаа хэвтvvлэн явдаг байжээ. Нэгэн шєнє , тэргэл сарны гэрэл маш саруул. Гекvvгийн нойр дунд хvн босох шиг болсонд, анзааралгvй хэвтэтлээ, бас дахин нэг хvн  босон явах шиг санагдсанд єнєєх Усихаа л босоод  явснаа  буцаж ирэв vv гэж бодоод , ажиггvй унттал хичнээн болсныг мэдсэнгvй, нэгэн эмэгтэй  хvний сандан хашиграх дуу дуулдах мэт болж, Бияагийн дуутай тун тєстэй  тул, яаран єндийж vзвээс  Усихаагийн хэвтэж байсан газар хvнгvй. Бас Бияа  байхгшvй тул, хайртай охин vгvй болсонд тэвдэж дуу алдсанд нь бусад нєхєд нь сэрцгээж,  хоёр хvн байхгvй юу болов ?  гэж цєм сандарлаа. Чих соргог тул , бvгдээрээ Бияагийн хашгирах дууг нойр дундаа сонссон тул, тэр зvгт дуу нь дуулдсан гэж бvгдээрээ яаран зэр зэмсгээ шvvрэн барьцгааж, сарын гэрэлд хяруун дээгvvр хоёр мєр vзэгдэн буйг хєєсєєр ойрхон байсан модонд орвоос, олон хvний сєр vзэгдэж, нэг газар хvн ноцолдсон байдалтай. Цємєєрєє сандарцгааж, яаран тэр мєр хєєвєєс Гекvv, тэр олон хvний мєр дундаас  Бияагийн мєр энэ байна. Єрєєсєн єсгийдєє шинэ нєхєєс тавьсан мєр нь тов тодхон байна гэж танив. Хоёр  хvн ноцолдон чирvvлсэн мєр vзэгдэж, хааяа хааяа ноцолдсон шинжтэй. Чингэж явтал  Бияагийн дуу нэг дуугарах шиг болоод, амы нь барьсан шиг гэнэтхэн тасрав. Бас нэг эмэгтэй хvний дуу гараад, муухай ёолох чимээ гараад нам гvм болсонд Гекvvгийн зvрх тvгшиж, Усихаа алуулжээ гээд сандран ухасхийх гэтэл, Шонхолой тогтоон, бvгдээрээ бєєн явахгvй бол  горьгvй гэж тайтгаруулан, халуун мєрєєр нь хєєв.

- Дуу чимээ гарч дайсанд сэжиг тєрvvлж хэрэггvй. Сэмхэн мєрєєр нь хєєе гэж Шонхолой, нєхдєє дагуулан шамдваас Гекvv бачимдан яарч, Бияагаа дайсанд амь алдуузай гэж тэвдэв. Хєєж ширvvлэн явсаар нэгэн газар хvн унасан байдалтай. Євс хяруу дээр цус харлан харагдаж, баахан явтал цус болсон Усихаагийн єрєєсєн  сєєхий олдлоо. Мєрий нь мєшхєж явсан ойн эмс, нэг газар зулзган мод унагаж авсан ором євс хяруун дээр нэг хvн хэвтvvлж, модонд хvлэн дамнасан байдал vзэгдсэнд, Усихааг модонд дамнан авч явсныг мэдлээ. Модон дунд мєрий нь хєєсєєр явбаас, явдал дундаа ээлжлэн дамналцаж, бас Бияаг чирэн явсан мєр сарны гэрэлд модны завсар цоорхойд тодхон vзэгдэв. ШОнхолой дайсан сэрэмжлэж магад хэмээн, єєрєє тvрvvлэн, бусад нь цуван дагаж, мєр мєрєє гишгэн аль болхоор чимээ гаргахгvйг хичээж мєшхєн хєєж нилээд явтал , єєдєєс нь салхинд тэдгээр vл таних хvний vнэр сэнгэнэх болсонд, шєнє халдсан дайсан  ойртлоо  гэж маш болгоомжлон , модны сvvдэр дагаж нуугдан, Ганц Шонхолой, Залуудай, Гекvv гурав мєрєєр нь ил явтал, алсаас модон дунд гал харагдах шиг  боллоо.
- Хоёр охиныг халдан олзолсон дайсан буудаллаж,  гал тvлэн, хоолоо хийх гэж байгаа мэдээд, машид сэрэмжлэн, тун нууцгайгаар салхины нь дороос отог буудалд нь ойртохоор шийдээд, Шонхолой ойн эмсийн эгчмэдийг намайг  дайран орохоос ємнє гар хєдлєж болохгvй гэж захиад, Залуудай, Yхvv, Гекvv гурвыг дагуулан сэм ойртоход, дайсны vнэр улам их болсоор, галын гэрэл чих болж, бvр ойртосхийж очоод модны цаанаас ажин  харахад, Бияа ам нь таглаастай, хоёр гар нь араадаа хvлээстэй, галын хажууд сууж байв. Нилээд хэдэн гvжирмэг эрс  гал тойрон сууж, хоёр хvн чулуун сvхээр Усихаагийн биеийг завчин эвдэж байгаа нь тvvдгийн сvvмэлзэх гэрэлд vзэгдэв. Ойн эмсийн эгчмэд нь Шонхолойн дэргэд аяархан хvрч ирээд, дайсны тоо нь  миний хоёр гар, хоёр хєлийн хуруун дээр бас гурван хуруу нэмсэнтэй таацах олон хvнтэй юм байна гэж тооллоо  гэхэд нь Шонхолой,
- Олондоо найдаад сэрэмжгvй явж байгаа юм байна.Бидний нум сумтайг  хараахан мэдээгvй  тул, цочмог дайран ороход, урьдаар харван сєнєєж цєєрvvлэн цочооно.Бид тав ойртосхийж очоод, модны цаанаас харвая. чингээд сандран тэвдэхэд нь бvгдээрээ хашгиран сvрдvvлж, бид тав харвасаар, бусад маань тойрон бvслэж, дутаасан нэгий нь дайр. Сум тоолон унагана шvv. Тэгээд сvхтэн жадлана. Бид хочр удаа алдалгvй харавбал дайсан биднээс цєєн болж, цочмог дайруулсандаа эрхгvй дарагдана.Ганц Бияагаа мэдэж байгаарай. Дарагдах болсондоо єширхєж, охины аминд хор хийгvvзэй гэхэд Гекvv,
- Би дайран орсуу гэхэд нь Шонхолой тогтоож,
- Чи яаран дайрч, амь  vрэгдвэл тусгvй. Чин зориг барьж ,самбаатай тул гээд улам ойртосхийтэл, галын  гэрэлд vзвээс хєєрхий Усихаагийн гавлыг  хага цохиж, тархий нь гаргаад, хоёр нvдий нь ухаж, ахмад нэгэн чийрэг хvнд дээж болгон идvvлж байгаа нь харагдаж, тvvний элгий нь огтчин идэж махы нь галд шарж эхлэв.  Намайг харвахад нэгэн зэрэг харваарай. Бусад нь яаран гарч, дайсанд биднээс урд vзэгдэж болохгvй  гэж тушаагаад, таван харваачин сэмхэн бас урагш давшиж, модны нємєрт хоргодон , нэгэн зэрэг харвахад таван хvн  суманд оногдож, алдлан унав. Гал тойрч суусан хvмvvс машид сандарч тэвдтэл бас дєрвєн хvн ойчиж, нэг хvн єрєєсєн гартаа сум шигтгээстэй босон харайж, модон зvг дутаах гэтэл, ойн эмс хашгаралдан зам хєндєлсєж, тэр хvнийг цохин унагасанд , Шонхолой хашгиран дайраад, Yхvv, Залуудай ,Гекvv  дагалдан гvйж, явдал дундаа харван  бас гурав дєрвєн хvн суманд шархдан унав . Чингэтэл  ойн эмс муухай дуу тавин жад шийдмээ эргvvлэн дайрч орвоос амьд vлдсэн дайсан, дайран орсон хvний олонх нь эмс байгааг  vзээд, хэдий тэдний тоо давуу боловч, эм хvйстэй гэж ороод зориглон тулалдав. Таван харваачин ойн эмсийн бороохой жаданд нь нэмэр болгож тэдний  єєдєєс дайран орсон дайсныг харавсаар сум барагдаж, сvх жадаа барин их тvvдгийн гэрэлд тулалдав. Гекvv яаран Бияагийн дэргэд гvйж очоод хvлээсий нь  огтчих гэж оролдож байтал баруун хєхєн тушаагаан сум хадаастай тэр махчны ахмад маш чийрэг эр єндийн босоод Гекvvгийн араас жадлах гэтэл , Залуудай яаран ухасхийж, сvхээрээ тэр чийрэг эрийн эгмийг тас цавчтал, араас нь нэг хvнд юм лvсхийж буугаад, дээрээс нь нэг хvнд  зєєлхєн юм  дараад унах шиг болж,  даруй нvд харанхуйлан  ухаан алдав. Хичнээн хэвтсэнийг бvv мэд, нэг мэдэхнээ, тvvдгийн дэргэд хэвтэж, хажууд нь нэг vхсэн дайсан алдан сунаад, Шонхолой, ойн эмсийн эгчмэд, Yхvv гурав тэнхрvvлэн илж суунам. Энд тэнд гал тойрон унаж дуссан дайсны хvvр vзэгдэн, хэдэн эмс шархаа  боож суунам. Гекvv газар сууж, дэргэд нь Бияа сувилан оролдож байгаа бололтой, нуруу зоогий нь барьж байнам. Элгэндээ vстэй, хувцас хунар нь ноцолдон урагдсан хvйтэн хєх царайтай, муухай харцтай дєрвєн махчин, гар нь ардаа хvлээстэй нэтийн сууж, маш уруу царайлсан байдалтай. Yхvv Залуудайн ухаан орсонд баярлаж, маасагнан инээж, дун цагаан шvдээ гялалзуулан :
- Дайснаа дарлаа ... Дєрвий нь олзлож, бусад нь хєєрхий Усихаагийн сvнс дагалдан одлоо. Манайхнаас хэдэн эмс хєнгєн шарх олж, бусад нь гэмгvй. Гекvv та хоёр л ухаан алдатлаа цохиулснаа одоо сэхлээ гэж, Гекvvг заав. Залуудай , Гекvvг жадлах гэсэн махчин ахмадыг сvхдэлтэл, хойноос нь нэг махчин бороохой далайн  буулгаж, ойн эмсийн эгчмэд ойр байснаа  Залуудайд vхэх аюул тохиосонд  яаран  ухасхийж, тэр махчныг шилэн хvзvvгий нь нугас тасартал жадлаж, Залуудай дээр буух бороохойн хvчийг сулруулан, хvvгийн амийг аварсан байжээ. Тэр завсар нэг махчин эгчмэдийг єрєєсєн гары нь хальт жадлаад Шонхолойд сvхдvvлэн унасан байжээ. Амьсгалаа дарж баахан амсхийгээд,  дайсанд эвдvvлж муугаа vзсэн  хєєрхий Усихаагийн vе мєчєєр нь салган сэглэсэн,  биеий нь байдаг ёсоор нь эвлvvлээд,  хага цохисон гавал толгойгий нь  дайсны  сармай хувцаснаас тастаж, эвлvvлэн тааруулж, биед нь наалдуулан оргож, заалсан эрvvгий нь боож тогтоогоод, модны холтос дээр хvvрий нь талбин, ойн эмсийн заншил ёсоор модны гишvvнээс єлгєн оршуулаад, дайсны хvvрийг олзолсон дєрвєн махчнаар vvрvvлэн  нэг газар овоолон хаяултал vvр хариугvй цайлаа. Тэр завсар Залуудай , Гекvv хоёрын бие ч залуугийн чадал их тул явж чадахаар болж  тэнхрээд,  олзолсон дєрвєн махчнаа яахав ? гэж бvгдээрээ зєвлєлдлєє. Тэднээс vг асуухад , хэл нь мэдэгдэхгvй хэл буруутан байв. Ойн эмсийн эгчмэд нь хорт могойг эрээн гэж басаж болохгvй , дайсныг цєєн буурай гэж басаж болохгvй. Ижилд нь нийлvvлэн  цохиж алмал таарна гэж  санал гаргаад , ойн эмс бvгдээрээ тэх нь зєв гэж шуугилдав. Тэр дєрвєн  махчин хэдий хэл мэдэхгvй боловч, дууны єнгє , царайн байдлаар шинжлэн, алуулдаг цаг ирлээ гэж мэдээд, гурав нь тун ч урамгvй шалчгар бололтой, ахмад бололтой нэг нь  нєгєє гурвыгаа зэмлэсэн байдалтай vглэж байв. Yхvv, Гекvv хоёр , бас єстєн дайснаа єрлєвєл таарна гэж ойн эмстэй санал нийллээ. Шонхолой , олны санал сонсоод, толгой сэгсрэн :
- Бид махчин биш. Махчны ёс дагавал бидэнд зохихгvй. Хvний vнэр алдаагvй цагт бид  хvн шиг байх ёстой. Алалдан тулалдаж, амиа хамгаалахад дайсны амь бодохгvй нь зvйтэй. Гартаа орсон дайсны муугий нь vзэж, амий нь таслаад яахим. Бидэнд хор хийхээс энэ дєрєв єнгєрсєн. Суллан тавья. Тавилангаараа болог. Эднмйг алаад яахам. Хорхой чгэсэн аминдаа хайртай шvv дээ. Эднийг хороогоод Усихааг босгодогсон бол нэг хэрэгсэн. Тэгж чадахгvйгээс хойш, улай дээр гаргаад юу хийхэв. Тавья. Хайшаа л явдаг бол яваг гэхэд нь ахалж явсан хvнийхээ амыг бvгдээрээ дагаж, тэр дєрвєн махчны хvлээс тайчин тавьсанд , амьд гарснаа итгэхгvй , яаж маныг алах  нь бол  гэсэн шиг айж эмээсээр холдоод хойноос нь нэхэж хєєхгvйг  vзээд, яаран далд орлоо.
Их мєрєн єгсєн явсаар нэгэн єдєр уудам цагаан талын захаар хоёр завиндаа  ээлжлэн сууж, сэлэх газар сэлж, хатгах газар хатгаж явтал нэгэн эрэг бvvргийн  хавьд айстал, нилээд олон хvн зэллэн сvрэг олон тахийн зvг чиглэж явах нь vзэгдлээ . Танихгvй газар, танихгvй олон хvн  vзэгдэхэд, эргийн дагуу явсан эмэгтэйчvvд , Шонхолойгоос яадаг билээ гэж асууж, бvгдээрээ усны нєгєє  талд гарах уу гэлцэж байтал, тэр олон хvнээс хоёр хvн , аянчны зvг гар даллан алхлаа. Хоёрхон хvн юм байна. Уулзаж, учры нь  мэдье дээ гэж Шонхолой хvлээтэл, тэр хоёр хvн ч ойртон ирлээ. ХYрч ирээд эсэн мэндийг асуулцваас vг аялгуу нь тєлєв мэдэгдэх тул, хаанаас хайшаа явж байгааг харилцан мэдэлцэв. Тэр хоёр хvн, отог олноороо намрын аь хийх гэж гарсан. Тахь хєєж эрэг бvvргийн зvг хєєн гаргаад, доош нь унаган агнах гэж байгаа. Дор нь отгийн єтгєс, эмс хvvхэд хvлээн тосч байгааг хэлээд, нэгэн мєрний тусламж гуйсанд  бvгдээрээ зєвшєєрч, нєгєє олон дээр хvрэлцэн одов. Анчинтай амар мэндээ мэндэлцээд , зэллэн тархаж, тахийн сvргийг аяархан тэр эрэг бvvргийн зvг хашин явахад, тэр зэллэн яваа анчин хавирган сар мэт хашин хvрээлж  ойртсоор, тахь ч тэднээс аажимхан зайлж, хєєсєн зvг тийш  хумигдан туугдав. Дагасан анчин улам бие биедээ ойртон хумисаар тахийг шахахад,  тvрvvчийн тахь нь тэр єндєр эрэг бvvргийн захад хvрээд, баахан бачимдах  байдал мэдэгдэн эргэж, буцахад нь гєрєєчин, хэдийн модонд тостой євс уяж, бамбар хийснээ асааж, галтай бамбараар даллан гууглаж, олон хvнд шахагдсан тахь тэр доошоо ханан хад болсон эрэг бvvргийн орой дээр овооролдон, азарга нь унгалдаж, унага, даага, гvv цєм бие биедээ шахалдан, хvний vнэр, тостой бамбарын утаа хиншvvнд сvрдэн сандарч  овооролдлоо. Тахь хєєгєєч анчин, ахар жад, бороохой зэвсэгтэй бєєгєєд , жад шидэж болох газар ойртох гэж хашгиран ойрттол, Шонхолой тэргvvнтэй таван харваачин  сумны тусгал нь гараар шидэх жаднаас арай тусгал холтой тул , тавуулан зэрэг харван , бєєгнєрсєн тахийн тавыг харван оносонд , євдєн сандарсан тахь ухасхийж сvрэг дотроо шургалан орох гээд, цаана нь халилын ирмэг дээр байсан хэдэн тахийг доош нь тvлхэн унагалаа. Тэгж байтал, харван айстал , жадтай анчин ч жад тусам газар ойртож,  бусад нь хашин шахахад олон хvний хашгирах, жадлах , харвахад бие биеэ тvлхэн урагш ухас хийсэн  тахь хадан ханил  уруу  нэг нэгнээ тvлхин унагаж, зарим шарх олсон нэг нь сандран тэвдсэндээ єєрсдєд доошоо харай , олон анчин гууглан хашгирсаар , улам хумин шахахад, дуу чимээ галт бамбараас айн сvрдсэн тахийн  олонхи нь  доошоо харайлан ойчиж,  vлдсэн хэдий нь цагаан талын зvг  зайлан гарах замыг анчин шахан хаасан тул, цємєєрєє хадан халил руу vсрэн далд орлоо. Шонхолой нєхєд сэлтээр хадан халиллын ирмэг дээр хvрч  доош vзвээс, тэр сvрэг тахь цєм єндєрєєс ойчин vхэх нь vхэж, зарим нэг нь хєлєє хугалж, унгалдан тийчилж байтал тэр хавьд нь хоргодон тосож байсан эмс, єтгєс, жад бороохойгоор амьд тахийг цохилон нvдэж, бужигнан vймэлдэж байв. Хадан налилын ирмэг дээр єнєєх тахь шахсан олон анчин цуглаж, ав урагштай боллоо гэж баярлан хашгиралдаж байтал, шугуйн бургаснаас нэгэн бєлєг хvн жад бороохой барин гарч ирсэнд , дээр байсан анчин тэднийг хараад  дор байгаа хvндээ  мэдэгдэж хашгиралдан, баахан сандарсхийсэн байдалтай, эрэг бvvргийг тойрон буух зам эрэн гvйлдэв. Анчны ахмад нэгэн чийрэг эр, том гэгчийн бороохой атган, Шонхолойн зvг айсан хvрч ирээд,
- Манай олз булаах атаатан хvрч ирлээ. Тулах цаг боллоо. Та нар минь туславал их л сайн  байна. Гагцхvv аяны явуул хvн болох тул хоёр омгийн эвдрэлдэж , олз булаалдах тулаанд  орох нь та нарт харамсалтай юм уу даа. Гэвч, бид хамтын хvчээр нийлбэл та нарын мєрєн єгсєх замд тосон халдах дайсан энд дарагдвал, та нарт ч бас хэрэг болох асан байх. Та нар бидэнд бас тэр хол тусгалт багаж жадаараа нэмэр тус vзvvлбэл сайн л юм асан  гэхэд нь Шонхолой  ойн эмсийн зvг харваас, эгчмэд нь :
- Нєхрийн тус бvтээлвэл, єєрийн тус бvтнэ. Yзэлцээд алдья. Бид тулахад бэлэн гэж нумаа єргєн далайхад, ойн эмс жад бороохойгоо далайцгаан, уриагаа хашгирсанд, Шонхолой, тэр анчны ахмадын зvг толгой дохин зєвшєєрч, хойноос нь даган яаран доошоо бууцгаав. Доор байсан эмс єтгєсийн зvг  ахмад нь хэдэн vг хашгиран дохиод , сандан мэндэн бусдынхаа хойноос хар эрчээрээ гvйн гvйцэж бvгдээрээ доошоо  бууж, эрэг бvvргийн ёроолын захад хvрч одвоос дор байсан євгєд эмгэд, эмс охид, хvvхэд  шуухад нь цєм тэр гэнэт халдсан дайснаас  зайлан  , идэр чийрэг анчнаа хvрэлцэн ирэхийг хvлээн бєєгнєрєєд байлаа. Дээрээс буусан  анчин хvрч ирээд, унасан олон  тахийн дэргэд хvрч ирсэн тэр тонуулчныг vзвээс, тоогоор бараг  ойролцоо бєгєєд, дээрээс яаран бууж  амьсгаадсан анчныг бодвол, гvйж цуцаагvй, ханаран жагсаад, гууглан хашгиралдаж, олзоо єгєх шинжгvй, халдвал тулна гэсэн байдалтай , жад бороохойгоо далайн хашгиралдаж, муу сvр vзvvлэн авай. Зарим нэг нь урагш давшин богино жадаа шидэх лvрэм vзvvлэн байтал, Шонхолой нумтай дєрвєэ нєхдєє харав гэж тушаагаад єєрєє тvрvvлэн харвасанд , нум сум vзээгvй тэдгээр дээрэмчин, огт ажиггvй ханхалзаж байтлаа, гэнэт таван хvн суманд шарх олж ойчиход, машид гайхан сочиж, унасан хvнийхээ дэргэд овооролдтол бас таван сум хvрч ирэн шигдэхэд, сандран хашгиралдаж, бууруултал тахь агнаачин, жад шидэх газар давшин хvрч ирээд, хэдэн хvнийг унагаж  дайсны сандарсанд зоригжин, эр эмгvй хашгиран дайрч орвоос  унаж, шархтай болсон vхсэн хvнээ чирэн дамжилж ухарцгаахад , харваачин хойноос нь харван хєєж тархаан сарниулав. Сандан тутаасан дайсан, дамжилж явсан  зарим хvнээ унаган гээж, мэндэн гvйлдэж мєрний бжргасанд далд орох санаатайг анчны тэргvvн мэдээд, замын нь хєндєлсєн боох идэр анчин явуулахад Yхvv, Гекvv хоёр Хумкагийнхаа  дайчин уриа хашгиран, хойноос нь ойн эмсийн эгчмэд, жадтай эмсээ дагуулан гvйцгээв. Залуудай бас нєхдєєсєє хоцрохгvй гэж эцгийн єєдєєс харваас дохин зєвшєєрсєн тул бас хурдлан шамдаж, тэр дайсны зам боож, залуу гавшгай анчин, єнєєх тутаасан дайсныг цагаан тал уруу хєєн одов. Ухран тутааж яваа халдагсдын дунд шарх олсон хэдэн хvнийг бусад нь тvшин авч явахдаа хурдлан зайлж чадахгvй, нэг хэсэг хvнхоцросхийн гvйцэгдэх болсонд бусад нь тэдэндээ туслаар эгтэл нум сумтай Yхvv, Гекvv, Залуудай, Эгчмэдийн суманд тусандан унаж  байгаа нь холоос  илхэн харагдаж  нэг том хvн алдлан ойчиход, бусад нь тvvнийг тойрон овооролдоод, анчныг ойртон  бvслэхэд зэвсгээ хаяцгааж, сєгдєх нь сєгдєж гараа єргєн амь гуйх нь гуйж байгааг Шонхолой хараад , лав ахмад эрхэм нь шарх олж бусад нь дагаж оров бололтой гэж бодтол тахь агнаачны тэргvvн баярлан,
- Дайсан отгийн тэргvvн шарх олж, тутаан зайлж чадахгvй болоход, бусад нь бууж єглєє. Хvн яаж ахгvй, дээл захгvй байхав дээ, гэж гуяа алгадан дэвхцэж, одоо тэргvvнтэйгээ бууж єгсєн хойно бидэнд  халдахгvй нь лавтай боллоо. Энэ бол, та нарын гайхамшигт зэвсгийн сvр гавъяа , манд тэр гайхалтай зэмсгийн  хишиг хvртээн хайрла аа гэж Шонхолойг тэврэн , тэсгэлгvй элэгсэг найртайгаар гуйлаа.

- Болно гэж Шонхолойн хариулахад  тэр отгийн тэргvvн тал єгч баярлан ёслоод, дайнаа дарсан анчнаа хvлээх завсар єтгєс эмс хадан халил аас ойчин vхсэн тахийг євчиж, улирал сэрvvн тул, агуйн хvйтэн хонгилд vvцлэн хадгалахы нь ялган, нэг хэдэн тахийг оройн хурим идэхэд бэлдэн ажиллав. Тэр завсар дайснаа хєєж олзолсон анчин, зэр зэвсгий нь vvрэн, шархтай дайсныг бусдаар нь vvрvvлэн дамжуулж хvрэлцэн ирлээ. Отог омог дотроо маш шудрага vинэнч ыєгєєд, харь отог омгийнхонтой  хардах санаа дайсагнах довтлох vес их тул, тахь агнаачдын тэргvvн Шонхолойд элэгсэг итгэж, энэ дайсны тэргvvнийг олзлосон завшаанд тэдний зvрхийг vхvvлэн , та гайхамшигт зэвсгийнхээ чадлыг бас нэг vзvvлэн сvрдvvлж, дахин бидэнд халдахгvй болгож єгнє vv ?  гэж гуйлаа. Шонхолой зєвшєєрч, ямар омгийн  хvн болохыг асууваас, Гахан омогтны Бодонгууд отгийн хvн хэмээв. Чингээд, Шонхолой завиасаа нэг нум авчруулж, анчныг цуглуулан , анд бололцох ёс гvйцэтгэж,  олон гахай гэсэн Гахан омгийн Бодонгууд омгийн Бодон тэргvvлэгчтэй анд болж, бvсээ солилцон, нумаа хэдэн сумтай нь агсан зvvлгэсэнд , Бодон тэргvvлэгч, хариу бvсээ арслан зааны соёолт  гилбэр бvхий урт жадаа єгч, тэврэлдэн ёслож, галд тахийн єєх тос єргєж, анд бололцов. Гахан омгийн Бодонгууд отгийн хvн бvгд  , анд болсон Шонхолойд  цєм  ёслон сєгдєж, бvгдээрээ маш баярлалцав. Чингээд , Шонхолой, тахийн арьс бурнасанд тэлvvлж, тавин нумны газраас сум тоолон оноход, бvгдээрээ гайхан хашгиралдаж,  дэвхцэн баярлалдав. Дараагаар нь Залуудай, Yхvv, Гекvv, Эгчмэд харвалаа  гайхуулан vзvvлэхэд, Бияа Гекvvгийн онох тусам алга ташин маш баярлан жаргасан байдалтай, бахархан  бахархан харахад Гекvv харавлаа гайхуулах гэж бас арван нум ахиулан хэдэн сжм харваад Бодонгуудын анчныг манай харвасан газраас та нар жадаа шидэн онож vз гэхэд, тийм холоос жад шидэн онох хvн байхгvй гэж єчив. ОЛзлогдсон дайсан, Шонхолой нарын харавлыг нэнд гайхан харж, Бодонгуудтай анд болох ёслол гvйцсэн хойно, хоорондоо шивнэлдээд шарх олсон тэргvvн нь ичих зовох байдал хvрэн улаан царайд нь мэдэгдэн, нэгэн цагийн мунхгаар олзонд шунаж  халдсан буруугаа хvлээн єчєєд, vvрд найрсаг болохыг хvсэн гуйсанд, Гахан омгийн Бодонгууд отгийн Бодон тэргvvлэгч, дотроос маш баярлавч, царайг тєв болгон, ихэмсгээр єгvvлрvvн :
- Халдсан буруу илэрхий боловч , єнєєдєх Чонос баатар  омог, Гахан омог анд болсон баяр тул, бурууг хэлтрvvлж, ял асуухгvй. Бас та нарын дотроос халдан довтолж, шарх олсон vхсэн хvн буй тул, тvvгээр шийтгэл болгосуу. Бид єшєє нэхэж, хонзон санаа агуулахгvй. Та нарын санаа vнэн аваас, манай отгийн галд мєргєн , vvрл найрсаг явахын тангараг єргє гэхэд олзлогдсон омгийн тэргvvн, галд єргєх тахийн єєх мєєх гуйж , гартаа барин босоод, голын ємнє очиж дуудруун :
гэж омгийнхоо дайчин уриа хашгирахад Увачаан омгийн эрчvvд бvгд Баа, ваа ,ваа  гэж омгийнхоо уриа хашгиралдан, баруун гараа єргєцгєєн ёслов. Снамсаргvй ингэж найртай болсонд Гахан омгийн олон цєм баярлалдан бvгдээр хуримлан, хэдэн тvvдэг гал єрдєж, гал тойрон хатирах наадам хийж, шєнєжин бvжив. Увачаан омгийн хэл аялгуу нь ойн эмсийн аялгуутай нийлэх зvйл улэмж байсанд ойн эмс Увачаан тэсгэлгvй баярлалдаж, хурим найр, бvжиг дуу маш хєгжилтэй болж хоёр єєр омогтон харилцан найртай болсон нь Чонос Шонхолойн ач гэж тэсгэлгvй элсэглэв. Чингээд єглєєний єєд улаан нарнаар  Гахан омгийн нэгэн єтгєс санаа дээшлvvлж хоёр омог vvрд найртай болсон баярт, намрын тахьавладаг энэ ханан хаданд бэлэгтэй зураг зурж, хамт авлан хуримлаж ёслосуу  гэхэд бvгд баярлалдан зєвшєєж тэр єтгєс уран хvн тул, тахийн єєх тос хоршин нухсан зусаар ханан хаданд олон  тахь хєєж яваа анчин дvрслээд, нум сумтай таван хvн зуралцсан нь Шонхолой тэргvvтэй таван харваачин анх ирж, Гахан омгийн хvнийг нум сумтай болгосныг vvрдийн дурсгал болгож, єєх тосоор зургийг мялаан ёсолж, бvгдээрээ Шонхолой нарыг маш найрсгаар vдэн ёсолж  завинд нь тахийн махнаас хийж алсын замд ерєєн явууллаа.
Их мєрєн єгсєж, нилээд олон хоног явтал, нэгэн єдєр уудам цагаан тал хаашаа л харвал , намрын хагд цагаалж халиуран , алс хол тахь, зээр, хааяа хааяа хоёр эвэрт хирис, сvрэг арслан заан vзэгдэх боллоо. Аянчны олонхи нь явгалан аялж яваа бєгєєд зєм гудас жимс мэхээр зэргийг тvvж, хоолны хийцэнд зориулан алсын бараа харж  намрын шар наранд таатайхан явтал, эрэг нь аажууханаар єндєрсєж нєгєє талын эрэг нь нам болж  ирлээ. Шонхолой єглєєнєєс завиа хатган жолоодож явсан тул, баахан явгалан явж гараа амраасуу гээд рйн эмсийн нэг чийргий нь завиндаа суулгаж, бусдын хамт явгалан явж, улам єндєр болж байгаа эргийн єєд аажуухан алхалцгаатал, хvн шуугилдах чимээ гарсанд  бvгдээрээ чих талбин , тэр зvг харваас , жад бороохойтой нилээд олон хvн тэр єндєр эргийн таг тавцан дээр vзэгдэн гарч ирлээ. Дунд нь гурын арьс нємєрсєн хоёр хvн толгой дээрээ бор гєрєєсний арьс эвэртэй нь євчиж хийсэн малгайтай болотой, цовхчин бvжиж  нэг  нь тал хэнгэрэг шиг юм тvн тvн цохилон хоёул тэр хэнгэрэгийн цохилд  хєлєє нийлvvлэн vсэрсээр гарч ирлээ. Чингээд хоёр талаасаа бие биеэ vзэцгээж урагш ахихыг зогстол, єнєєх хоёр хvн дэвхцэн бvжсээр  нэг нь хэнгэргийн цохилтод нийлvvлэн юм хашгиран дуудаж буй мэт.
- Энэ арзайсан олон хvн нэгэнт биднийг vзсэнээс хойш ухран зайлбал гэмтэй. Учран золгож л нэгийгээ vзэх ёстой боллоо гээд Шонхолой, тэдний зvг зориглон алхлаа. Цаадуул ч аянчныг хараад  нэг хэдэн хvн айсан дєхтєл, хацартаа сорвитой нэгэн хvн тэдний дундаас Шонхолой нарыг ширтээд, сочин гайхсан мэт зогслоо. Шонхолой ч тэр хvнийг салаар уруудах vес тулалдсан хvний нэг нт мєн байна  гэж таниад , Yхvv, Гекvvгийн зvг харваас бас л хэдийн таньсан тул , царайд зовних байдал мэдэгдэж, Yхvv шивнэн єгvvлрvvн :
- Миний суманд харвуулсан хvн явж байна. Одоо яана ? Эд лав бидэнд єшєєтэй байх гэхэд нь Шонхолой,
- Эмээснээ мэдэгдэн хормойчичирснээ vзvvлбэл, хэрэг биш болно. Зоригтой бай гээд , урагш давшив. Ойн эмсийн эгчмэд, бусдаа дагуулан, Шонхолойн хойноос  жадаа атган алхтал тэр хацартаа сорвитой хvн нєхдийнхєє зvг нэг юм хэлээд бор гєрєєсний эвэртэй малгат  хоёр хvний зvг  гvйн одлоо. Шонхолой нум, сумаа барин, нєгєє дєрвєн харваачнаа нум сумаа наймайг харвахад хvрвэл шvvрэн авч харваарай. Наана нь болохгvй. Айж  эмээсэн байдал яасан ч гаргаж болохгvй  гэхэд  ойн эмс газар тэнгэр нийлсэн чбид дуу алдаж ахын vг захианаас зєрєхгvй гэлээ. Аянчны єєдєєс чиглэн ирж яваа хэдэн хvн , нєгєє хvнээ ирэхийг хvлээн  зогстол, Шонхолой годоль харвам газар хvрч очоод, зэмсгээ газар талбин найрсаг байдлыг vзvvлбээс , єнєєх олон дээрээ гvйн одсон хvн,  тэр эвэртэн дээрээ хvрч очоод  наашаа дохин дохин  дэвхцэж, юм хэлж байгаа бололтой. Чингээд цаад олон нь эвэртэнээр удирдуулан , жад бороохойгоо далайн  далайн наашаа яаран алхлаа. Наана нь тосон зогссон хvмvvс тэндээ  хvрч ирэхийг хvлгэлзэн зогсож байснаа наад аянчны зvг баахан дайсагнах байдалтай жад бороохойгоо дайран ороход зэхэн зогсов. Шонхолой ч хэрэг биш болсныг vзээд, нум сумтай хvн цєм алдалгvй харвахад дохио єгмєгц бэлэн бай гэж захиад , бvгдээрээ бас зогсов. Чингэж байтал эвэртэй малгайтай хоёр хvний дохиогоор  жад бороохойтой олон хvн хашгиран дайрав.  Годоль харвах газар гvйн ойртосхийж, Шонхолой нумаа барин зэхтэл, гэнэт нар халхлагдаж, эхлэх мэт боллоо. Дээшээ харваас тэнгэр маш цэлмэг нэг ч  vvл байхгvй. Гэтэл нарны гэрэл улам бvдэг болж, гялбам хурц гэрэлтэй нарны нэг захад хар сvvдэр мэт юм vзэгдэж, дайран орж явсан хvмvvс, тэнгэрийн тэр vзэгдэлд хэлмэгдэн социж, зог тусан, єнєєх гєрєєсний эвэртэй хоёр удирдагчид  нь  ч тэсгэлгvй  эмээсэн бололтой , нэг нь тал хэнгэрэгээ сандран цохиж, нєгєє нь нарны зvг  хандан юм дуудаж хашгирлаа. Наран улам гэрэл муутай болж агаараар нисэн хальж байсан элээ бvргэд хагшин дуугарцгааж, єргєн цагаан талын  зvгээс ан амьтны эмээн сандарч заан хирисийн урхирах дуун дуулдлаа. Нарны мандал улам халхлагдсаар хvн амьтны царайн єнгє vнсэн хєх мэт  тун хачин болж, орчин тойрны уул тал бас жигтэй єнгєтэй болж ирлээ. Єнєєх хашгиран дайрсан олон ч сандарцгаан  тэвдсэндээ зарим нь сєгдєн нарны зvг гар сунган мєргєх аж, зарим нь зоомол чулуу шиг  зогсон тэнгэр газрын єнгє сvртэй сонин болсонд эмээн айжээ. Ойн эмс сандран  тэвдтэл, Шонхолой та нар битгий ай, Бид айх ёсгvй. манд халдсан дайсан айн сочиж байх тусам бид зоригтой  зvрхтэй байж, тэдний адил эмээн сочих байдал огт vзvvлж болохгvй  гэж тайтгаруулахад Шонхолойн байдал нэн тайван тавиун vг дуу нь хvний зориг сэргэмээр тогтуу сайхан тул, ойн эмс зориг орж сэтгэл дотор нь уужирлаа. Тэр завсар нарны мандлын даруй нэгэн дундуур нь  хар сvvдэр мэт юманд халхлагдан, цагаан талын зvгээс айж хэлмэгдсэн ан амьтны дуу чимээ улам их боллоо. Єнєєх гурын эвэртэй малгайтан  ч нэн мэгдэж, хэнгэргээ хаяад дэмий л сєхрєн мєргєж, бусад нь тэдний нэгэн адил сєгдєцгєєн ам амандаа юм хашгирах ажээ. Тэднийг дайран довтлоход  тун ч амархан дээрээ хvрсэнд ойн эмс зориг орж, Шонхолойг энэхэн завсар  дайснаа дайран дарцгаая гэхэд нь Шонхолой хориглож, дэмий алалдаад яахав. Айж эмээхгvй байдлаа тэдэнд vзvvлбээс манаас тэсгэлгvй эмээх болно гээд аажуухнаар урагш давшлаа. Ойн эмс араас нь даган нарны мандал, бараг халхлагдан, дэлхийн єнгє байдал нэн чсvртэй , аягvй болоод, жихvvн салхи сэнгэнэн сэрvvн хvйтэн амьсгалтай болж ирлээ. Чингээд нарны гэрэл улам улам бvдэг болсоор, огторгуйд олон одон жарав, жирив гялалзсанд , цагаан талын зvгээс vй олон ан амьтны сандарсан дуу бvр ч их болж,  аянчныг дайран халдах гэж явсан олны машид  айн  мэгдэж, бэндэн хашгирах чимээ нь  орчин тойрны шуугиан чимээн дээр улам ч чимээ нэмэгдэж ирлээ. Дайсагнан халдах  санаа нь хэдийн vгvй болж, Шонхолой нарын айван тайван байгааг хараад, гурын арьсан ємсгєлт, эвэртэй малгайтай багтан хоёр хvн яаран урагш давшиж, чичрэн дагжин  Шонхолойн ємнє сєгдтєл, нар бvрнээ хиртэж, гэгээн цагаан єдєр байснаа гэнэт хав харанхуй  шєнє болж, талын олон амьтан сочин эмээж  шуугилдах нь улам ч их болж ирсэнд Шонхолойн нєхєд мєн айсан  бловч, ахлан тэргvvлсэн хvн , нэгэнт битгий  айсан байдлаа  мэдэгдэж сандар гэж захин сануулсаны нь бодоцгоон, Шонхолойг тойрон нэг нь мєрєн дээр нь гараа тавиад , бусад нь дам дамаа бие биеэсээ барилцаж Шонхолойн чимээгvй байхад хатуужин зогсож байлаа. Наран бvр мєсєн хиртэхийн ємнєхєн хоёр тэргvvлсэн хvнээ даган ухасхийж  арл нь сєгдєцгєєсєн єнєєх халдах гэж сvр бадруулж байсан ястан цємєєрєє амь наана гэж тэргvvлэгчээ даган бархиралдаж, нэн ч бачимдав. Огторгуйд нарны мандал голдоо тєгрєг хар, тойрон дєлтсєн  байдалтай нэн аймаар сvртэй харагдаж байсаар аажуухнаар нэг захаасаа гэрэл харван, маш харанхуйд гэгээ тусах мэт  болж, урхирах, бархирах чимээн дундуур баярлалдан хашгирах дуу гарч, эмээн сvрдсэн тэр vл таних аймгийн хvмvvс, эьэртэй багтай хоёр  тэргvvлэгч нь цємєєрєє Шонхолойн зvг  дохин мєргєж ам амандаа юм шулганалдлаа. Ойн эмс ч баярлалдан , Шонхолойгоо огторгуйн наран халхлаж, дайсныг сvрдvvлэх чадалтан хvн юм байна . Дайсны сvрдэн айж, гуйн мєргєхєд нь нар халхласнаа тавьж байна гэж vнэн голоосоо итгэцгээн, Yхvv, Гекvv хоёр ч бас  Шонхолойг айхтар чадалтан хvн юм байна гэж маш бишрэн бахархсан  байдалтай зогсож байхад нєгєє халдан довтлох гэж байгаад наран хиртэхэд айн сvрдсэн омгийн хvмvvс  ч Шонхолойн нєхдийнг огт ажиггvй , ард нь зогсоцгоон царайд нь ялгуулсан баярын шинж тодрон буйг  нарны гэрэл гэгээ нэмэгдэн буй сонин хачин єнгєт бараг сvvдэр сvvмэлзэн жихvvн салхи сэнгэнэн буй vес ажин ахрж барьсан жад шийдмээ хэдийн хаяцгааж  сєхєрцгєєн дохиж байхад Шонхолой нарны мандал цухуйж хар сvvдэр нvvн зайлж байгааг дагуулан гараараа занган дохисонд  суллан тавьж байна гэж  ухаараад , дэвхцэн баярлалдаж, єргєн талд ан амьтны сандран урхирах, буйлах, мєєрєх , улих чимээ ч намдан нарны мандал улам тодорсоор хvйтэн салхи сэнгэнэхээ  ч байж, дахин цэлмэг тунгалаг сайхан єдєр боллоо. Шонхолойн зvг мєргєн юм тамлан дуудаж байгаа нєгєє эвэрт багтын хоёр хvний vг хэл нь огт мэдэгдэхгvй боловч, Шонхолой тэднийг хэлдэг дууддаг юмаа гvйцээн чимээгvй болсонд єндєр дуугаар эхлээд баахан зандах байдалтай сvvлд нь дууныхаа єнгийг найрсаг эелдэг болгон :
Аав, та тэднийг манай vг нэвтрэлцэхгvйг мэдсээр атлаа, тэдэнд vг хэлсэн учир юу билээ ? гэхэд, хvни йдууны vг буруушаасан зvхсэн байдлыг хvн байтугай адгуус ч мэдэж, буруу юм хийсэн бол, гэмээ мэддэг тул буруугаа мэдээд, тэдэнд муу санахгvй, єшєє євєрлєхгvй гэсэн байдлыг бас дууны єнгєєр мэдэх тул єєр vг хэлтэй ч гэсэн учир бий  юм шvv гээд хvvгийн гараас хатгадаг моды нь авч сэлбэн хатгалаа.
Цаашлан аялсаар их мєрєнд цутган орсон нэгэн том гол тохиолдсонд Шонхолой, зосоор тоймлон зурсан их мєрний хоёр талаас цутган орсон олон гол бvхнийг тэмдэглэмнээ байцаан шалгаж, газрын байр байдал нь уруудан ирсэн гол мєн болох тул тэр цутгалан голоор єгсєж явтал, тэнгэр бvрхэг шувуу булжуухайн болон ан амьтны байдлыг ажваас, тэнгэр муухай болж, цас шуурга зєгнєсєн шинжтэй болж ирлээ. Шонхолой тэр байдлыг ажин, баахан санаа зовнисхийж, эргийн байдлыг харж явсаар  нэгэн газар завиа залан,
- Одоо  энэ хавьд эртхэн бууя. Тэнгэрийн  байдал  нэг л биш боллоо. Шувуу гєрєєс лєв л цасан шуурга зєгнєж байх шиг байна. Тvлш базааж, завиа татан гаргаж, цас шуурганаас хоргодох арга бодож vзсvv хэмээн эргийн ойр  нэгэн хадны нємєрт хоёр завиа хємєргєн  чулуу мод ивээд  гурван талаас  хаяагий нь манаад,  ойн эмсийн хоргодох газар засаж,  хаданд мод налуулан  тvшvvлж  бургас мєчрєєр хучаад салхинаас хамгаалан чулуугаар даруулаад тvлш базаалган бэлдvvлж байтал , тэнгэрийн байдал бvр ч  муухай болж эхлэв. Тvлээ тvvж байсан эмс  ууланд ганц нэг хvн vзэгдэж, шугуй бургасан дунд бас хvний бараа мєр дайралдсаныг хэлж ирсэнд  Шонхолой ойн эмсийн сэтгэлийг засаж манд халдахгvй биз ээ. Тэнгэр ийм муухай  болж  байхад аягvйдвэл бидний энд хvрч ирэн цас шуурганаас амь хоргодох юуны магад. Идэх уух юмаа эртхэн хийж амжилттай хэмээн гал тvлж хоолоо хийгээд дєнгєж идэж  гvйцтэл салхи хєдлєєд цас лавсан орж эхэллээ. Чингээд  шуугинан хуйлрах салхины хvч улам ч ширvvн болж, хад чулуунд салхины чимээ маш их болсоор, цас орох нь бас их болж нvдгvй шуурга тавилаа. Завинд бэлгийн бэлэн дулаан хувцасны дээр ойн эмсийн завсар чєлєєндєє зам гудас агнасан ангийн арьсаар хийсэн хувцас буйг цємєєрєє  хэдий ємссєн тул, эртлэн завдаж салхи цаснаас хорогдох газартаа зарим нь завь дор, зарим нь ханан хаданд тvшvvлэн босгосон хорго дотроо орж, бургасны мєчир, , хєвд, ангийн арьс дэвссэн дэвсгэр дээрээ хэвтэцгээн тэр ширvvн цас шуурга єнгєрєхийг  гэдэс цатгалан мєр удаан  хvлээн хэвтэв. Залуудай, эцгийн дэргэд хэвтээд, гаднах салхи шуургын чимээ чагнан байтал, цас ихээр унаж, завь нь цасанд дарагдаад, зvvрмэглэн хэвттэл, чих дадсан салхи шуурганы шуугнах чимээн дундуур ямархан нэгэн хvvхэд эмэгтэй хvн хоёрын уйлах чимээ vе vе дуулдах шиг. Тvvнийг нойр дундаа чагнан хэвтэж, нэг ойртосхийн, нэг холдосхийн дуулдаж байтал, зэргэлдээ ойн эмсийн хорогдон хэвтэж байгаа саравчлан барьсан хорго ємбєл дотроос эмэгтэйчvvдийн дуугаралцах чимээ гарах шиг. Бас хєлийн vзvvр тушаа ханан хаданд тvшvvлэн налуулж хураасан бургас модны тэнд хvн гишгэн цас шажигнуулах чимээ дуулдахад нvд нээвээс, хааяа манасан зєвийн дор хав харанхуй тул хажуудаа байсан нум сумаа тэмтэртэл Шонхолой хvvгээ :
- Хэвтээд бай. Манай ойн эмсийн ємбєлд нэг хvvхэдтэй эм орж ирсэн болотой.Тvлшээ ханан хаданд тvшvvлсэн дор бас нэг хvн, салхи цаснаас хоргодон орлоо. Бодвол, тэр хvvхэдтэй эмийн нєхєр, садан  нь юм байлгvй дээ. Бидэн дээр орж ирэхээсээ эмээн тєвєгшєєсєн байж болно. Салхи шуурга тогтоход  нvvр нvvрнн харалцана даа. Хэвтэж бай хvv минь, санаа битгий зов гэхэд эцгийн тэр тайтгаруулсан vг сонсоод, дэргэд нь хэвтэж байхдаа  юу юунаас ч  аймгvй сайхан бодогдож, хэвтсээр бєх гэгцээр унтжээ. Хичнээн болтол унтсаныг мэдсэнгvй, нэг сэрхнээ, нойтон цас унах унах мэт чимээ гарч,  гаднаас гэрэл орох мэт болсонд нvдээ нээвээс, цас арилган хаяаг нээсэн тул vдийн нарны гэрэл тусч, сэрvvн амьсгалт сэнгэнэх ажээ. Гадагш гарваас, нvд гялбам цагаан цас, уул шугуй, хєндий тал бvрхэж,  их цасанд улиас, бургас бєхийн дарагдаж, зарим мод нойтон цас даахгvй хуга нуга дарагджээ. Ойн эмс, Шонхолой Залуудайн чимээ сонсоцгоож, нєгєє завийн ддороос Yхvv, Гекvv vл таних эмэгтэй жаал хvvхдээ дагуулан гарч ирсэн нь ширэлдэн даахирсан vстэй бєгєєд хувцас уранхай навтас болсон гурын арьс, царай эцэнгэр жигтэйхэн  халтар, хvvхэд нь танихгvй эрцvvдийг vзээд эхийн хормойгоос барин нvvрээ халхлан зогсжээ. Чингээд ийш тийш нvд гялбан аньсхийн  хараад эхээсээ,
- Аав маань хаана байна ? гэж асуутал ханан хаданд тvшvvлсэн бєгєєд цасанд хучигдан дарагдсан бургас тvлээн дороос нэг хvрэн бор царайтай намхан хvн нар туссан цасны гэрэл туяанд онигор нvдээ гялбан анивчилж гарч ирээд, олон хvнээс баахан эмээсхийн байдалтай зогстол жаал хvvхэд, эцгийгээ vзээд, халтар нvvрт нь баярын шинж тодрон нvд нь гялалзав. Тvлээний цаанаас гарч ирсэн тэр хvн , Шонхолойг ахмад нь юм байна гэж гадарлаад,

- Бид нvдгvй шуурганд сандрахдаа танай энд  хоргодлоо. Та нарын энд бууж,  шуурганаас ємнє отог буудлаа засахыг бургас модон дотроос  харсан  боловч  зvрхлэж  ойртсонгvй.Цас шуурга ихдэхэд аргагvй, манай энэ хоёр танай эмэгтэйчvvдийн тэнд  зvрхлэн очиж  хоргодлоо. Би та нар дээр орохыг зvрхэлсэнгvй тул тvлээн дор тань орж хонолоо. Манайхны бас хоёр нэгэн хvн  энэ хавиар байх ёстой. Би тэднийг дуудвал, та нар уурлах vгvй болов уу ? гэхэд Шонхолой :
- Хаанаас бид уурлахав ? Дууд , дууд . Бvгдээрээ нийлж хоол унд хийе гэхэд нь тэр хvн баярлаж, бие эцэнгэр  намхан атал дуу нь нь сvрхий. Маш єндєр дуугаар хэд гууглан дуудтал алсаас хариу дуу дуулдаж, удалгvй гялалзам цастай хєндийд хоёр хvн айсах нь vзэгдлээ.
- Манайхан гэж тэр тvлээн дороос гарсан намхан  хvн  баярлан єгvvлээд Шонхолойгоос та нар аль газрын хvн, хайшаа явж байна ? гэж зvрх орж асуусанд Шонхолой :
- Бид хэдэн омгийн хvн нийлээд явж байна. Эндхийн хvн биш, алс холын улс. Би Чоносын Шонхолой, энэ миний хvv. Залуудай. Бусад нь замд нийлсэн манай нєхєд. Чиний нэр хэн бэ ? гэхэд тэр хvн vг аялгуу баахан єєр боловч, тєлєв мэдэгдэх бєгєєд хариу єгvvлрvvн :
- Би хурдантуур гэдэг.Тэх ястан. Тэр айсаж яваа хvн бас манай  Тэхнэр. Энэ миний хvv Инзага. Эх нь Улар гэдэг  нэртэй. Бид хэдvvл зvдэрсэн ядарсан амьтан аа. Ах минь бодонд хадруулаадхоцорсноос хойш одоо огторгуйн сар хоёр vзэгдэж байна. Ахын эмийг хvн гєрєєс бидэнд халдаж булаан аваачаад, бид яаж ч чадсангvй. Бас манай Тэхийн нэг сайн хvн, сахчинд баригдаж vгvй болсоор гурав бас гурав нэг хоног болж байна Yлдсэн хэдэн єєдгvй бид амь зулбасаар энд хvрч ирээд, бид гурав бас наашаа айсаж явааахоёр л манай Тэхээс байгаа хvн болно. Бусад Тэх хvн хаана явж байгааг  мэдэхгvй.Бугын орооны цагт Тэх хvн цуглардаг ууланд махчин орж ирсэн тул, бид нийлэн цуглах газраа  алдаад, талын нэг хоёроор тарчихлаа гэтэл нєгєє хоёр хvн  хvрч ирээд, Хурдантуурыг айван тайван байж байгаад зоригшиж, эцэж зvдсэн царайд нь баярын шинж тодорлоо.  Залуудай тэдний ядуу зvдvv жцсэн зvдэрсэн байдал, бороохой галд vзvvрий нь тvлж шорлосон жады нь vзээд єрєвдєн хавчаахай нум, хатуу чулуун сvхээ харахдаа тэдний дэргэд давагдашгvй зэр зэвсэгтэйгээ бахархлаа. Шинэ ирсэн хоёр хvн ч Шонхолой нарын дулаан хувцастай, чулуун глбэртэй жад, сvрхий сvх бас vл таних бєгєєд хавирга мэт матигар сонин зэвсэгтэйг гайхан харж байв. Тэр завсар Yхvv, Гекvv хоёр хавтгай чулуугаар дарж, далдласан мах тдшээ гаргаж эмэгтэйчvvд тvлээгээ авцран гал тvлэхэд  бэлдсэн Хурдантуур туслалцах гэж тvлээний ємнє явган суугаад бvснээсээ нэг уутанд хийн зvvсэн галын хоёр мод гаргаж хоёр алган хоорондоо  эрчлэн эргvvлээд утаа уугуулан шvvтэй хєвд мэтийг хэрэгрлэж, гал асаасанд Шонхолой тvvнийг сонирхон  харж Залуудай арай цахиур хавирахаас цдаан юм байна гэж Хурдантуурын дэргэд явган сууж харваас Хурдантуур чингэж сонирхуулсандаа баярлан:
- Манай Тэх хvн ингэж гал асаадаг гэж бахархан єгvvллээ. Тэр завсар Yхvv, Гекvv хоёр хєдлєсхийсэн махаа эвдэж бас хэдэн том тул гаргаж, чулуун хутгаар зорж хжлдvv зууш хийж, мах шарах галд халаасан хавтгай чулуунд хавчин болгохын хооронд  єл vалган идэх юм ойн эмсийн хамт бэлдэцгээн, дvржигнэтэл ассан галаа тойрон бvгдээрээ идэцгээхэд, єлсч ядарсан Тэх нарын идэх нь тун чих. Царайд нь єнгє орж, галын халуун нєлєєнд дулаацан бие сэтгэл амарсан байдалтай суув. Янзага хоолонд цадаад, галд дулаацаад, эхийнхээ євєр дээр нэг их жаргасан царайтай. Эх нь хvvгээ тэврэн аман дотроо :
гэж аяархан дуулахад нь Залуудай Булжуухай эмээгийнхээ євєр дээр єрх гэрийнхээ галын хажууд эвтэйхэн таатайхан хэвтээд бvvвэйлэн аяархан дуулдгийг санаад , єрх гэр нь нvдэнд vзэгдэх шиг боллоо.

Тэх Хурдантуур нєхєдтэйгээ Чонос Шонхолойн єргєн цээж, єндєр суганд тvшинэ гэж нэгэн сэтгэлээр тогтож, Шонхолойтой хvн бvл нэмэгдэн аялж, Гекvv хурц хар нvдтэй, Бияа охинд чадлаа гаргаж нум сум хийж єгєєд, замын уртад харван сургасан нь авьяас сэргэлэн охин , хэнээс ч дутуугvй харваач болоод, Шонхолойгоор удирдуулсан аяны эрчvvд цєм яваандаа нум сумтай болцгоож, ойн эмсийн ихэнх нь бас харван сурцгаан, хурдан зэвсэгт болсон учир ан амьтан агнах, араатнаас амь биеэ хаацайлахад санаа хvчин нийлсэн бєгєєд хашир сэцэн Шонхолойгоор ах зах болгосон аянчин хоол ундаар дутааж, гачигдалгvй хир баргийн дайсан эсэргvvцлийг нум сумын давуу чадлаар биедээ халган хавьтуулахгvй, аялан явсаар нутаг усандаа нилээд ойртлоо. Цаг ч улам улам сэрvvн болж, єдєр чулам богинослоо. Голын хоёр захаар мєс хацарлан хєлдєж, завиар явахад тєвєгтэй болоод, бас хvн бvл нэмэгдсэн тул бvгдээрээ явган явах боллоо. Нэгэн єдєр Yхvv, Гекvv хоёр Хурдантууртай  гурвуулаа гєрєєнєєс отог дээрээ буцаж ирэхдээ, бугын мах vvрэн хvрч ирсэн нь баахан санаа зовиуртай, Шонхолойд яаран мэдэгдсэн нь ,
- Буга харван , гурвуул нэгэн зvг сум тавьж, тураг анг  унагасанд  ойртон очиж, vзвээс дєрвєн сум оносон байлаа. Гурван сумаа таниад авахад, нэг сум огт танигдахгvй бєгєєд шархын цус нєжирсєн байдлыг vзвэл, єєр ямар нэгэн анчин тэр бугыг харваад, дутаалган алдсан байжээ. Шонхолой тэргvvтэй бvгдээрээ тэр vл таних анчны сумыг дамжуулан vзэж, бугын хавирган завсар туссан тэр сумны ором шархыг ажин нягтлаж, энэ хавьд ер нум сумтай хvн баймааргvй юм сан. Ямар гэгчийн  улс омог тийм зэвсэгтэй болж, энvvгээр vзэгддэг болов гэж Шонхолой зовнисхийн гайхав. Залуудайгаас бус хvн цєм Байкул одох буцах замд нийлсэн тул  энэ газар явж vзээгvй  анх удаа явж энэ тухай мэдэх зvйлгvй  учир хавь  ойр гарзар огт vзэгддэггvй  нум сум чухам хэн хэрэглэх болов ? гэж  Шонхолой  баахан  гайхлаа. Чингээд Yхvv, Гекvv , Хурдантуур гурваас хvний мєр бараа дайралдав уу ? гэж асууваас, ер тийм зvйл эс vзэгдэв хэмээн єчлєє. Ойн эмс, Тэх нар хоёр Хумкаа цєм Чонос Шонхолойг  итгэн тvшиж дадсан нь, хvvхэд эцэгдээ тvшиж, дэргэд нь юунаас ч айхгvй айван тайван байдаг лугаа адил , Шонхолой ахын дэргэд байгаа цагт ямар ч нум сумтан vл таних отог омгоос айх зvйлгvй. Тэр байтугай бэрх юмнаас даван гарч  байсан удаа гэж Yхvv, Гекvvд , Хурдантуур гурав Шонхолой ахдаа гайхан сэжиглэснээ  хэлээд хойчийн холбогдол, ямар болох тухай санаа зоволтгvй болж, ойн эмсийн хамт нийлэн хоолоо хийж эхэллээ. Бияа нэг охинтой гєрєєнд явснаа бас нэг бор гєрєєс харван унагаж, хоёул дамнан хvрч ирээд, ажиг сэжиг бvхий юм огт дайралдсангvй. Аймаар араатны ул мєр ч vзэгдсэнгvй. баавгайн нэг хуучин мєр л дайралдсан гэж хэлж ирсэнд Шонхолой юу ч болсон нумтай анчин энэ хавьд хvрч ирээгvй юм бололтой гэж  бодовч хоногийн газрыг сонгон єєрчлєн араас халдахгvй ханан хадны ёроолд, єврєєс халдахгvй тэгш газарт, хvн мєлхєн ойртож болох бут сєєгийг тvлшиндээ тvvлгэн зайлуулаад, ханан хадны нємєрт хоног буудлаа эртхэн засуулж авлаа. Ханан хадны элгэн дэх нэг аятайхан тавцан дээр Хоёр хvн хэвтэх зайтай газар бургасны нарийн мєчир , євс хагд дэвсvvлж, дээр нь ангийн арьс дэлгvvлж, шєнє даан , алсын зvг ажин манах  хоёр хvний хэвтэх хэвтэр засуулан, Гекvv Хурдантуур хоёроор бусдыг унтсаны сvvлээр ээлжлэн унтаж, манан хонохоор болгож, нум сумтай vл таних омогтны гэнэт халдахаас цагдуулахаар боллоо. Гал тойорн сууж, эмэгтэйчvvдийн  хийж байгаа халуун бvлээн ундаанаас ууж суутал, Залуудай єрх гэрээ сахидаг анч нохойгоо санаад,
- Нохойноосоо нэгийг нь ч  дагуулан  бидэнд санаа амар , соргог манаа юмсанж ээ гэхэд нь  Хурдантуур асууруун  :
- Хээрийн нохой яаж  хvний манаа  болдог юм бэ ? гэж Тэх нар тэжээдэг нохойгvй тул гайхжээ. Нохойг хvн гал гроломт манах заяатай юм гэж урьдын улс хэлэлцдэг асан гэж  Шонхолойн хариулахад, Yхvv сонирхож, шєнийн уртад  ах та бидэнд  тэр домгоо хэлж єгнє vv ? гэлээ. Шонхолой гал сэргээн засаад, арслан зааны сvvчний хонхороор хийсэн аягандаа халуун унд нэг балгаад, толгой дохин :
- За би та нарт, урьдын улсын хуучны домгийг хэлж єгсvv.  Манай Чонос омгийн дээдсийн хэлэлцдэг нь :
- Дээр тэнгэр, нартын амьтан олныг бий болгоод хамгийн сvvлд  хvнийг заяасан юм гэдээг. Эр эм хоёр хvнийг бvтээгээд бас нохойг эзэн чинь энэ хоёр болох юм . Гал голомты нь  сахин манаж байх  чамд vс хэрэггvй. Галын дэргэд дулаан бvлээн хэвтэх тул, чамайг нvцгэн болголоо. Энэ хоёр эзэн хvн чинь амь зуух, гєрєє хийх, жимс идээ тvvх гэж  хонон єнжин явах тул хvйтнээс хамгаалж, сахлаг vстэй болголоо  энэ хоёр эзний чинь. Би юм идээд ирсэн хойноо энэ хоёры чинь амилж єгнє. Эзэн чинь болох энэ хоёроо чи миний эзгvй хойгуур сахихын сайнаар сахиж, бузар буг булай юм битгий ойртуул гээд яваад єгчээ. Тэр завсар муу зvгийн бузар буг юм ирээд, нохойноос :
- Энэ хоёр чинь ямар амьтан болох гэж байгаа юм бэ ? би нэг сонирхон vзээд орхивол яана гэхэд нохой :
- Энэ хоёр бол миний эзэн болох заяатай хvн гээч дээ .Заяадаг тэнгэр нь идээ ундандаа яваад , намайг эзэн болох хvнээ  сахин манаж , муу муухай бузар буг юм битгий ойртуул гэж захиад явсан билээ. Чи холдож зайл. Би зуудаг, урж тасддаг, шvдэрхэг, идэрхэг манаа шvv гэхэд нь тэр булай буг нохойноос :

- Єнєєх тэр сvрхий заяадаг тэнгэр чинь, єєрєє юм идэх уух гээд яваад єгєхдєє чамд идэх уух юм єгсєн vv ? хоосон нойтноор мандуулж байгаа хэрэг vv ? гэж асуухад нохой гэнэн тул :
- Yгvй, би амьтай болсоор амандаа юм амсаагvй, хэлэн дээрээ юм тавьж vзээгvй гэлээ. Єнєє булай буг инээж, гэнэн сэтгэлтэй нохойд идэх мах єгсєнд, нохой тэсгэлгvй баярлаад цадталаа иджээ. Тэгээд єнєє булай буг нохойг :
- Би тэр эзэн болох амьтны чинь нэг ажиж vзсvv гэхэд нохой намайг амьтай болгосон цагаас амсаагvй юмыг амсуулсан энvvнийг одоо яаж vгvй гэхэв, vзэх дуртай бол vзээд бай . Би тvр зайлаад єгсvv гэжээ. Тэр самбаанд нь єнєєх булай буг тэр амьлаагvй хоёр хvний биен дээр нь зад шээгээд, за би vзэн сонирхолоо гээд яваад єгчээ. Удалгvй єнєєх заяадаг тэнгэр хvрээд ирж, хоёр хvнийг амьлах гэтэл булай бугын vмхий , самхай, муухай шээсэнд  нь бузартаж, их муухай vнэртэй болчижээ. Нохойг дуудаад , чи яагаад миний захьсан vг дагасангvй бузар булай бугт эзнээ бузарлуулав гэж загнахад , нохой  :
- Амьтай болсон цагаас хойш одоо хvртэл та надад юм амсуулаагvй, хоосон нойтон байлгасан мєртєє єєрєє юм идэх уух гээд яваад єгсєн билээ. Тэгтэл тэр булай буг гэдгийн тэнь ачаар би гэдэс гарч, идээгvйгээ идэж, цадаагvйгээ цадаж авлаа. Таньд л булай буг болохоос биш надад тэр тань ачтай сайхан амьтан байж л. Эзэн  болох хvний чинь vзэн сонирхсуу гэхэд нь vзэхэд нь vгvй болох, хархад нь хасагдаж хоргодох юм биш гэж vз дээ гэж vзvvлсэн  минь  vнээн гэж гэнэ. Тэнгэр хилэгнээд хутга гаргаж, булай бугын шээстэй vсийг хусан арилгаж, тэр бузар болсон vсий нь нохойд тохоод :
- Эзнээ булай бугт бузарлуулснаар  чи одоо vvнээс хойш, тvvнээс цааш энэ бузар vсий нь  тохож, босгы нь алхах эрхгvй, хаяанд нь хэвтэж, халуунд халж, хvйтэнд даарч хэвтэх болно гэсэн юм гэж урьдын євгєд єтгєс хэлдэг асан. Ийм л домогтой юм даа гэхэд нь  бvгдээрээ сонирхон сонсоцгоолоо. Чингээд унтах цаг болсонд  Шонхолой цаг орой боллоо. Унтах нь унтацгаа. Манаа хийх хvн манааныхаа газар очиж, ээлжлэн манацгаа. Бvгдээрээ унтах газартаа очицгоон хэвтлээ. Yvрээр Хурдантуур тавцан дээрээсээ бууж, Шонхолойн дэргэд хvрч ирэн, хоёх гурван газар  чоно улих шиг болоод сайн ажиглавал, хvн юм уу гэмээр санагдлаа. Тэгж байтал хэдэн хvн айсах мэт болсон тул  би Гекvvдээ захиад , єєрєє сэм бууж, нуун мєлхєж, тэдгээр айсан буй хvнийг  ажваас нум сумтай хvн айсаж буй тул яаран тэдэнд мэдэгдэлгvй ирж, ахад мэдэгдэж байна гэхэд нь Шонхолой яаран босоод сусдаа сэрээн, vvрийн бvрэнхvйгээр цєм нум сум, жадаа барьцгаан vл таних нум сумтны гэнэт халдахаас сэргийлтэл, тэдгээр нумтан улс Шонхолой нарыг нум сумгvй гэж бодсон бололтой, бvслэх байдалтай ойртсонд Шонхолой тэдний єєдєєс єндєр дуугаар :
- Та нар юун улс вэ ? гэж хашгирваас, Шонхолой гэж нэг єтгєн дуутай чийрэг нумчин бархиран баярлаж, яаран урагш давшваас Залуудай баярлан Мазаалай ах байна гэж аавдаа хэлээд , єєдєєс нь би Залуудай байна гээд ухасхийхэд  Мазаалай тэсгэлгvй баярлан єєдєєс нь гvйв. Бvслэн айсаж байсан хvмvvс Шонхолой, Залуудай, Мазаалайн дуу сонсоод баярлан хашгиралдаж, тэмцэлдэн гvйж ирээд, тэврэлдэн санамсаргvй халууныхаа хvнтэй уулзсандаа  Чоносууд маш хєгжилдєж, бvгдээрээ бєєн баяр хєєр боллоо. Мазаалай тэргvvтэй Чоносын нэгэн анчин єчигдєр vvрээр нэг буга харваад, халуун мєрєєр нь хєєж явтлаа тэр бугы нь  хэдэн хvн vvрч явсан мєртэй дайралдаж , бvгдээрээ тэр мєрєєр хєєн, шєнє орой ханан надны ёроолд гал тvvдгий нь хараад, манай буга авсан хvмvvс тэнд хонож байнам гэж vvрээр ойртон хvрч, бvслэн тойроод, дайсан аваас тулна гэж явсан учраа хэллээ. Чингээд Чонос отгийн анчин цєм намрын анд гарснаа ярьцгаатал, анч нохойгоо vл мэдэгдэх хvмvvст хуцан чимээ єгч мэдэгдэхээс болгоомжлон хєтєлсєн хvн ч хvрэлцэн ирж, бvгд нийлэн анчны отог дээр хvрэлцэн, намрын ан хийж, євєлжєє єрхєндєє хам буцацгаахаар тогтлоо. Нутаг  усандаа хvрч ирээд халуун тєрлийнхєє хvнтэй учран золгосон Залуудай, тэсгэлгvй баярлавч, алс хол Байкул их нуур, далайн хєвєєнд vлдсэн нарийхан чилгэр, гоо сайхан  биетэй, хvрэн улаан царайтай, хонгор сайхан Баргужингоо охин сэтгэлд нь орж, усны урт, замын холыг  хожим туулж учрах цагийг бодон явахдаа анх нутгаасаа гарсан гэнэн хонгор жаал байснаа, алсын хол аян замд, араатан болон аюулт дайсантай учралцан тулалдаж, бэрхийг даван, хал vзэж, хашир таниснаараа эрийн цээнд хvрч бие чиг чангарч, зориг ч хатан болж, магина тvvдэг жаалхvv байснаа махчин араатантай тулдаг анчин залуу боллоо гэж санахад нь сонихон бєгєєд цэцэн мэргэн царайтай, эцгийнхээ чийрэг биеийг бахархан харж, унасан газар угаасан ус ойртох тусам єргєн голын дэнж дээрхи єрх гэртээ бушуухан хvрэх асан гэж сэтгэл нэн яаравч, нєхдєє хаяад гvйж болохгvй, бас ахмад хvний айван тайван алхаж явахад, бушуул гэж шаардан шавдаж болохгvй , эцэгтэйгээ зэрэгцэн дугай явлаа.
Хэмээсэн vvнийг 1965 оны намар тєгсгєн бичлээ.
Заан Залуудай энэ хоёрдугаар хэсгийг жаран таван оны долоон сард  Хануулын Их  тэнгэрийн амнаа эхлээд, Чехословак улсын  Карловы Вары гэдэг рашааны газар бие сувилуулах зуур vргэлжлэн бичсээр, Баян -єлгийн аймгийн тєвийн зочид буудалд есєн сарын хорин дєрвєнд гvйцээн бичлээ. Маркс, Энгельсийн шинжлэлд хvн тєрєлхтний эл нэн дээр эртний vеийг тун сайхан  vгээр бадруулан дурдсан зvйлийг санан санан бодож, манай уншигч нарт, манай дээд євгєс эцгэс, чулуун зэвсгийн vеэс  vvсгэж, ямар шvv байсныг дvрслэн vзvvлбээс, сонин юмсанж гэж цуврал романыхаа эхний эл эрт балрын чулуун зэвсгийн vеэс  vvсгэж, vvрийн туяа гэдэг адагт нь хvртлэх хоорондохыг амжвал гvйцээх санаа бий. Дээр эртний чулуун зэмсгийн vеийн тухай дэлхийн уран зохиолд  роман тууж болгож бичсэн  зvйл нэг их олон vгvй, Францын уран зохиолч  Их рони Жосеф гэдэг хvн «Галын тэмцэл », «Агуйн арслан»,  гэдэг хоёр тууж зохион бичсэн нь орос хэлнээ орчуулан гарсныг зєвлєлтийн дундад сургуульд суралцаж байх vеэс амтархан уншиж,  Америкийн зохиолч Лондон Джегийн зохиолд ыас «Адамаас ємнєх» гэж чулуун зэвсгийн vеийн тухай бичсэн нэгэн зvйлийг хорин найман онд  монгол болгох гэж оролдож байгаад гvйцээж чадаагvй, хожим гvйцээх зав ч олдолгvй єнгєрсєн билээ. Чингээд «Шинэ толь » гэдэг сэтгvvл vvсгэн гаргах vеэс монгол уншигч нартаа сонирхуулах асан гэж Английн нэрт зохиолч Yэлс Хэр эртийн  «Угломи, Уяа хоёр », гэдэг балар эртний туужаас орчуулан нийтэлж байснаа гvйцээн гаргаж чадсангvй билээ. миний олж сонирхон vзсэн балар нртний чулуун зэвсгийн vеийн тухай зохиолын зvйл бараг энэ хэдийн тєдий бєгєєд, Их Ронийн «Галын тэмцэл», «Агуйн арслан » зэргийг vзэхэд хэдийгээр vйлс явдлыг чадамгай зохиолч нар бичсэн тул уншигч хvнд маш сонин мэт санагдавч, ганц сонирхолыг голлоод цааш нь эрт балрын хvний аж байдал, соёл боловсрол, зан заншил,vзэл мэдэц, ертєнцийг vзэх vзлийн хvрээ, хэмжээ зэргийн байдлыг  vзvvлэх гэж зорьсонгvй нь тэдгээр зохиолч нарын vед эртний судлал, угсаатны судлал, ардын билигзvй зэргийн судлал буюу хvн тєрєлхтний олон аймаг угсаатны соёл боловсрол, зан заншил, зан vйл, аман зохиол, жич эртний булш, агуй мэтээс эртний хvний vлдээсэн эдийн боловсролын тvvхт зvйл, Ази, Африк , Европ, Америк, Австралийн  эрт єдгєєгийн олон угсаатан ястны соёл тvvхийн зэрэг зэрэг зvйлийг нарийвчлан судалсан зvйл хараахан бvрдээгvй буюу байсны нь тэр бvр нягтлан судлах зав бололцоо ч гараагvй , эсхvл нэгийн зэрэг тууж бичихэд авдар шvvгээгээр ном уудлан судлах , эрэн сурвалжлах, зав зай чбайхгvй зэргийн учраас гагцхvv уншигчийн сонирхол татахямар нэгэн явдал, зодоо,нvдээ, дайсагнах аймаг болон араатан, эмс охид булаалдсан элдэв сонин адал явдлын тєдийхнийг сэдэвчлэн бичжээ. Yvнд гагцхvv Зєвлєлтийн Леонтьев гэдэг нэгэн зохиолч «Чулуун номын хуудас» гэдэг мєнхvv эрт балрын хvний аж амьдралыг харуулсан тууж, Онег нуурын хавийн эртний хvний дурсгал, хад чулууны бичиг зэогийг эртний судлал, угсаатны судлалын зvйлтэй нийцvvлэн бодож зохион бичсэн нь надад, миний урьд ємнє сонирхон vзсэн зохиолоос илvvц нударгатай санагджээ. Манай залуу орчуулагч нар, тэр Леонтьевын « чулуун номын хуудас » гэдгийг монгол vгээр орчуулж монгол уншигч олондоо сонирхуулбал бас л сайхан юмсанж. Чингэвэл, чулуун зэвсгийн vеийн хvн гэхэд газар газар, угсаа хэл єєр учир, тус тус євєрмєц сонин байсан юм байна гэдгийг мэдэж авахад хэрэгтэй юм санж. «Заан Залуудай» тэргvvн хэсгийг хар бар жилийн намар бичиж дуусгаад, дараачийн харагчин туулай жил (1963 он ) хэвлэлд шилжих vес хаврын тэргvvн сард оршил бичиж єгєєд, 1964 оны хєх луу жилийн намар  Зєвлєлт Украйнын Трускавец гэдэг аршаан хотноо бие сувилуулах vеэс , санамсаргvй  Леонтьевын « Чулуун номын хуудас»гэдэг зохиолыг олж, номын мухлагаас сонирхон аваад, тэр туужийг дєчєєд жил боловсруулан бичсэн зохиолчийн арга барил минийхтэй тєстэй болсонд нэн сонирхсоэ билээ. Ингэхэд миний бие « Заан Зєлуудай», манай євгєд дээдсийг vзvvлэх  гэж оролдсон тул орон газар  цаг vе, хэл байдал vндэс гарал єєр болсон бєгєєд  нийлэх нь гэвэл чулуун зэвсгийн тухай орчин vеийн шинжилгээний зохиол vзсэний хувьд миний бие ч тэр, «Чулуун номын хуудас»гэгчийн зохиолч ч гэсэн тор холбогдох зvйлээ олдсоны хирээр vзсэн бололтой.Эртний чулуун зэвсэг гэдэг эртний чулуун зэвсэг буюу эртний чулууны  vе, дундад чулууны vе, шинэ члууны vе хэмээн ялган vзэх зvйл бий бєгєєд, нарийвчлан задруулбаас дотор нь бас ялгах vе шат байдаг байнам. Энэ тухай би орос, чех, словак, герман, франц, англи, польш хэлээр чулуун зэвсгийн тухай судалсан зvйл, эртний чулуун зэвсгийн хvний суурин, булш, дархны газар зэргийн  тухай шинжилсэн зvйл vзэж, Зєвлєлт улс, Мажар улс, Чехословак улс, Энэтхэг улс, Дундад улсын музейн цуглуулгын зvйлийг  сонирхон vзэхдээ, «Заан Залуудай» гэдэг зохиол бичнэ гэж тєслєн бодоогvй боловч монгол хэлний шинжлэл  аман зохиол,угсаатны судлал, ардын билигзvйн судлалд хэрэгтэй бєгєєд, олон улсын эртний хvний соёл боловсрол зэргийн байдлыг танин мэдэх нь монгол хэлний зvй, монгол vгийн гарал, монгол vгийн язгуур, vндэс, дагавар зэргийн утга учрыг судлан таньж мэдэхэд, сэтгэхvйлvгээ холбоотой хэлний vгийн гарал vvслийг тэр бvх зvйлийн мэдлэгийн зvйлгvйгээр шинжин онож болохгvй тул, монгол хэл, vг, сэтгэхvйн зvйлд  гардаг зvйлийг  бусад хэлтэн, єєр ёстон, єєр соёлтон улс  аймгийн хэл соёлд байгаа зvйлтэй харшуулан vзэхэд ямар байна гэж танин мэдэхvйн хэрэгцээгээр vзсээр монгол хэл заншил, , ёс горимд орчин тойрны ертєнцийг vзэх vзлийн эртний баримтын зvйлд тусдаг vзэгдэл нь монгол хэл бичигт буюу аман  уламжлалд тайлбар нь олдохгvй аваас, бусад улсын гэрч баримтаас тайлбар нь гарах буюу бусад улсын бичиг судар , булш , хад чулууны бичиг олдоцоос гарсан зvйлийн учир утга нь эс мэдэгдэх ину, даруй монгол хэлзаншлаас тайлбар нь гарах жишээтэй зvйл vзэгдэх нь учиртай бєгєєд их л сонин сургамжтай санагдсаар монгол хэл зvй , угсаатны судлал, ардын билигзvй судласаар ирсний улмаас « Заан Залуудай» гэдгийг бичих санаа тєрсєн билээ. Тэгээд монгол хэл зvй, монгол хэлээ шинжлэх ухааны vvднээс судлан таних гэж, хэл судлахад холбогдолтой утга соёл , эдийн боловсролын тvvхтэй холбогдох шинжлэл судлалыг vзсээр голлон зорьсон хэлнийхээ, шинжлэлд хэрэглэх гэсэн тэр бvх материал минь «заан Залуудайг » бичихэд гол зvйл нь болж єгсєн билээ.  Эртний хvний сэтгэхvй, орчин тойрныхоо юмыг ,байгалийн тvмэн vзэгдлийг хэрхэн vзэж юу гэж тайлбарлаж байсан зэргийг  хvн тєрєлхтний хамгийн эрт балрын шашин болох бєєгийн шашны ёс заншил, шvтлэг тахилга зэргийн зvйл нь надад их сонин олон юмны тvлхvvр нь болж, ардын аман зохиол, билигзvй зэргийн олон баримт байдлын учры нь тодорхой болгож, аман зохиол угсаатны судлал, ардын билигзvй, хэлний шинжлэл зэргийг тусгайлан  хэлний тухай тvvн дотроо монгол хэлийг гол болгон , монголтой тєрєл тєс тvрэг хэлтэн, хамниган хэлтэн жич, эл, монгол, тvрэг, хамниган гурван хэл буюу алтай овог хэл гэдгийнхний хэл угсаатны судлал, ардын билигзvйг, уралын овог хэлтэн гэдэг мажар, фин, эсти, болон слав, герман угсаатны мєн эл зvйлтэй хэлзvн шинжлэлийн vvднээс голлож судалснаараа жич монголын аман зохиол, туульс, бєєгийн дуудлага, зан vйл тэргvvтнийг 1927 оноос «Заан Залуудайг » бичиж эхэлсэн 1962 он хvртэл оролдсоор монголын хэл соёлын тухай судалгаа хийж, цуглуулсан хэрэглэгдэхvvн минь  «Заан Залуудай » гэдэг балар  эртний тvvхэн романыг бичихэд нэн их тус болсон билээ. Заан Залуудай гэх нэртэй хvн байгаагvй байж болно. Гэвчдээр эрт цагт монголчууд бидний єтгєс дээдэс байсан нь аргагvй vнэн болно. Хэл нь эл Заан Залуудай гэдэг романд гардагаас єєр байж болноо, байхаар барахгvй, шал ємнєє хэл байсан ч байж болно. Наад захы нь хэлэхэд , аргын улиралын он тоолдог ёсноос цаана эхлэн нэр гарсан хvн улсын хэлнээс их хол ємнєх vеийн хэл болох тул одооны уншигч хvнд тэр vеийн хэил байтугай жинхэнэ нууц товчооны vг дундад эртний монголын хэл аялгуу хvртэл сайн ойлгогдохгvй нокод калавуд кожи, улас тутам конши уд, хюнжи vлэс, тутум хюнши, vд хюнистэлэ табиба.
Тийм учраас , хааяа ганц нэг vг, тєв хавийн аялгуунаас баахан єєр боловч хvн утгы нь  мэдэхээр  байдалтайгаар :
Ураг элгэний ураг гэдгийг баруун манай ойрад монгол аялгуугаар, Увс, Ховд, БАян -єлгийн монголчуудын элкэн гэж дууддаг байдлаар хэрэглэв. Эртний хvний ертєнцийг vзэх нь бєєгийн ёс заншил гэдэг  хvн тєрєлхтний хамгийн эртний шvтлэгийн байдлаас илэрхий болно. Иймд тэр тухайн явдалтай холбогдолтой зvйлийг зохиомол юм гэж огт vзэж болохгvй. Тэр чбайтугай, одооны vеэс дєчєєд жилийн тэртээхийн ёс заншил эртний уламжлалын байдлыг мэдэх хvн уран зохиолдоо  ямар нэгэн хvн дєчин жилийн ємнє юм уу, тvvнээс ч цааш шарын шажин эхлэн дэлгэрч байсан vед, vvдэн шvд уначихлаа гэж зvvдлээд, муу ёрын зvvд, тєрєл садны хvнд vхэл зовлон учрана гэсэн ёр байна гээд лам багшид айлтгаж, муу зvvдний хариулага  хийлгэлээ гэвэл, тийм юмыг худлаа. Зохиолч худлаа зохиосон . Монгол хvн шvд уналаа гэж зvvдлэхдээ дєчин жил буюу дєрвєн зуун жилийн ємнє муу ёр гэдэггvй байсан гэж хэлэх хvн байх уу? Гэр дээр нь шар шувуу шєнє дуугарлаа гэж зохиолынхоо нэг хvнийг ( ардын хувьсгалын ємнє, гамингийн vедгамингийн vезд байсан хvн гэж бодьё л доо ) их л айж сандарч, лам багшаас аврал эрлээ гэж нэгэн єгvvллэгэнд бичвэл, тэр єгvvллэгэнд гарсан хvн, vнэндээ байхгvй байж болно. Тэр зохиолд шvд минь уналаа гэж зvvдэлсэн хvн vнэндээ байхгvй байж болно л доо.Тэгэвч  тийм зvvдийг тухайн vед  муу ёр гэж vздэг ёс, шар шувуу гэр дээгvvр нь шєнє нисэн дуугарвал муухай гэгчийн ёр гэж сандран vздэг ертєнцийн vзэх ёс тухайн vед байж уу гэвэл, аргагvй vнэн  болно. Ийм учраас Заан Залуудай гэдэг романыг бичихдээ миний бие эрт балар манай дээр цагийн манай євгєд дээдэс, тухайн тийм байдалд , тэгдэг бас  заншилтай байсан, ертєнцийг vзэх vзэл нь тvvнээс vндэслэн, орчин тойрны байгаль ертєнцийн тvмэн vзэгдлийг чингэж ухаарч, хариуд нь чингэж байдаг асан гэдгийг vзvvлэн эрт дээр цагийн хvний дуо байдал, зовлон жаргал, баяр гаслан зэргий нь харуулж vзсvv гэхдээ,  олон зvйлийн судлалын юмнаас vндэслэсхийж сэтгэн бодсоноо  бичсэн билээ. Шvлгийн зvйлийг гиншин дуудах байдалд ардын аман бичгийн  хэл, тууль, дууны байдлаас авч хэрэглэсэн нэгэн зvйл гэвэл эгшигээр тєгссєн vгийн сvvлд эгшгээр эхэлсэн vг залгалдахад, хоёр эгшиг тааралдах нь аялан джждах зэргийн зvйлд эвгvй байдаг нь хvн тєрєлхтний хэл бvхэнд байдаг vзэгдэл бєгєєд, монгол хэлэнд ийм зvйл гарахад дэлхийн бусад олон хэлтний нэгэн адил , тийн хvv vг тєгсгєлийн эгшиг дараачийн vгийн эхний эхний эгшиг хоёрын хооронд жийргийн гийгvvлэгч оруулан аргалдаг ёс байна. Монгол хэлнээ ийм зvйлд гийгvvлэгч, уг чанар байдлаараа жийрэг болох явдалд тун тохиромжтой санагддаг учраас ялангуяа хэмлэлт шvлэг мэтийн аман зохиолд , дуудан эгшиглэхдээ «н» гийгvvлэгчийн эгшгээр тєгссєн vгийн хойно залгалдан орох  бєгєєд эгшгээр эхэлсэн vгийн эхэнд нь залган дууддаг байна. Тэр монгол зєв дуудахуйн ёсыг би энэ «Заан Залуудай» хоёрдугаар хэсгийн шvлэгт хэрэглэлээ. Эхтэй нєєхєн гэх мэт Ардын дуунд : алдаа нvгvй, мэдээ нvгvй гэх мэт «vгvй» гэдгийн эхэнд «н» ордог жишээтэй ёс, олон улсын шинжлэлийн бичигт байдаг тул, тэр ёсыг дагуулан , жижиг vсгээр хоёр vгийн хойтохи vгний эхэнд тавилаа. Бас нэгэн зvйлийг дурдахыг хvсэх нь :
Чулуун зэвсэг хэрэглэж байсан vеийг нягталж vзвээс, газар газар адилгvй, хєгжилтэй байсан нь , нэг газар  эртний чулуун зэвсэгтэй байхад, нєгєє нэг газар нь дундад чулууны vед хvрч байсан буюу нэг газар чулуу мод хавирч галтай байх vед  нэг газар , тэр аргыг мэдэхгvй, галаа манаж аргалан, манасан галаа унтраавал,  гал  алдах зэргийн адилгvй боловсролтой байсан тул , тэдгээр байдлыг бас тусган vзvvлэх гэж, нэг газар хавчаахай нумтай болоод байхад, нэг газар бороохойгоос цааш ахиж чадаагvй мэт байдлыг vзvvлэх гэж оролдлоо. Тэр эртний vе байтугай, одоо ч нэг хэсэг  улс, атом задлан хэрэглэж байхад, нэг хэсэг газар хавчаахай нум, хулхавч нумтай хэвээр одоо  ч гэсэн байгаа  шvv дээ. Зарим хvмvvс, Заан залуудайн эхний хэсэгт бэрх явдалтохиолдоод байтал% сvvлийн хэсэгт амар тайван найрлаж, барьж байгаа явдал гардаг нь балар эртний цагт байж боломгvй мэтээр бодогчид буй. Хаврын тарчиг цагаараа адгуус хvртэл эцэж турдаг, зовж зvдэрдэг байтлаа, намрын тэнvvн цагт гэдэс гарч, тосон таргатай болж , цатгалан  тайван цаг vе байдаг атал, дээр цагийн чулуун зэвсэгийн хvн , ан адгууснаас дор , хавар чvхэж, намар ч хахаж байсан гэж vзэх баримт vгvй. Тэр чбайтугай, эрт балар чулуун зэвсгийн хvний vлдээсэн зураг дvрс, баримал мэтийг vзэхэд , найрлан цэнгэж, бvжин наадаж байсан байдлыг дvрс зураг, хєрєг баримал манай vед уламжлан ирсэн зэргийн зvйл буйг товч дурдваас зохих байнам. Энэ мэтийн зvйлийг єи хир чадлаараа тусгахыг мэдцийнхээ хирээр, одоо байгаа чадлынхаа хэмжээгээр оролдсоныг дурьдаад, оносон зvйл буй аваас тєдий л буй заа. Алдсан зvйл байвал гvн мэдлэгтэн заан засаж, уучлан vзмvv хэмээн буурай зохиогч би тэнь єчнєм.

Билгийн улирлын  хєхєгчин могой жилийн євлийн эхэн сар.
Улаанбаатар хот.
Эх сурвалж: http://www.elibrary.mn/index.php?module=category&cid=4